Ήλιο, Προμήθειο, Ίνδιο – Πώς παίρνουν το όνομά τους τα χημικά στοιχεία;

Πριν από λίγες μέρες, “τα βιβλία χημείας σε όλο τον κόσμο, έγιναν σε μια στιγμή ξεπερασμένα”. Τέσσερα νέα χημικά στοιχεία προστέθηκαν στον περιοδικό πίνακα χημικών στοιχείων. Τα 113, 115, 117 και 118 βρήκαν τη θέση τους στον κατάλογο, αλλά περιμένουν ακόμη να πάρουν το όνομά τους. Και ίσως χρειαστεί να περιμένουν αρκετά.

Μετά την ανακάλυψη ενός νέου στοιχείου, λέει η Διεθνής Ένωση Καθαρής και Εφαρμοσμένης Χημείας-IUPAC, οι επιστήμονες που το ανακάλυψαν καλούνται να προτείνουν ένα όνομα και ένα σύμβολο στην Ένωση.

[accordion][acc title=”Η IUPAC”]Η Διεθνής Ένωσης Καθαρής και Εφαρμοσμένης Χημείας (International Union of Pure and Applied Chemistry) είναι διεθνής μη-κυβερνητικός οργανισμός. Ιδρύθηκε το 1929. Σε αυτή προσφέρουν εθελοντικά την εργασία τους 1400 επιστήμονες από διάφορες χώρες.[/acc][/accordion]”Τα στοιχεία μπορούν να πάρουν το όνομά τους από έναν μυθολογικό χαρακτήρα ή ιδέα, ένα ορυκτό, ένα μέρος ή μια χώρα, ένα αστρονομικό αντικείμενο, μια ιδιότητα ή έναν επιστήμονα.”

[blocktext align=”right”]”Τα ονόματα των στοιχείων πρέπει να διατηρούν ιστορική και χημική συνέπεια”[/blocktext]Ιστορική συνέχεια -αυτό σημαίνει πολλά “-iums” στις καταλήξεις, επισημαίνει στην ιστοσελίδα του το βρετανικό δίκτυο BBC. “Λατινοποιούν τα ονόματα”, εξηγεί ο χημικός από το University College του Λονδίνου, Άντρεα Σέλλα. “Η πιο πρόσφατη παράδοση είναι να παίρνουν το όνομά τους από μέρη ή από άτομα”. Συνήθως, τα μέρη που επιλέγονται είναι αυτά στα οποία ανακαλύφθηκε το χημικό στοιχείο.

“Υπάρχει μια φοβερή αίσθηση ρομαντισμού σε όλο αυτό. Τα ονόματα έχουν πάντα σημασία”.

Μέχρι σήμερα, κανείς -προφανώς από σεμνότητα- δεν έχει δώσει το δικό του όνομα στο στοιχείο που ανακάλυψε. Πολλά στοιχεία, όμως, ονοματοδοτούνται προς τιμή σπουδαίων επιστημόνων. Το αϊνστάνιο είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα. Ο Άντρεα Σέλλα πιστεύει πως αυτός είναι ένας -μικρός- ίσως τρόπος να διορθωθούν “λάθη” του παρελθόντος. Η περίπτωση της Λίζε Μάιτνερ είναι ένα παράδειγμα. Η αυστριακή φυσικός αντιλήφθηκε μαζί με τον Όττο Χαν ότι ο πυρήνας του ουρανίου ήταν δυνατό να διασπαστεί. Για την ανακάλυψη αυτή, ο Χαν τιμήθηκε το 1944 με το Νόμπελ Χημείας. Όχι, όμως, και η Μάιτνερ. Πολλοί θεώρησαν ότι παραγκωνίστηκε από την επιτροπή. “Επειδή ήταν γυναίκα, και Εβραία”, λέει ο Σέλλα. Το 1982, το μαϊτνέριο βρήκε τη θέση του στον πίνακα των χημικών στοιχείων. Μια μικρή αναγνώριση για τη βιεννέζα φυσικό.

Η διαδικασία

Πρώτα συνεδριάζουν οι ομάδες εργασίας της Διεθνούς Ένωσης Καθαρής και Εφαρμοσμένης Χημείας (IUPAC), και η αντίστοιχη Ένωση Φυσικής (IUPAP). Αν κρίνουν ότι η ανακάλυψη ενός νέου στοιχείου πληροί τα απαραίτητα κριτήρια, εντός δύο μηνών αυτοί που το ανακάλυψαν καλούνται να προτείνουν όνομα και σύμβολο, αιτιολογώντας την επιλογή τους. Σε περίπτωση  που δεν υπάρξει πρόταση μέσα σε έξι μήνες, επιτροπή της IUPAC προτείνει η ίδια όνομα, και υποβάλλει την πρόταση στο συμβούλιο της Ένωσης εντός δύο χρόνων. Το ίδιο συμβαίνει και όταν το στοιχείο έχει ανακαλυφθεί από παραπάνω από ένα εργαστήρια τα οποία δε μπορούν να συμφωνήσουν σε μία πρόταση.

Μικρές ιστορίες

Το όνομα του στοιχείου με τον αριθμό 41 παρέμενε “στον αέρα” επί 150 χρόνια. Στην Αμερική το αποκαλούσαν “κολόμβιο”, και στην Ευρώπη “νιόβιο” -από το όνομα της Νιόβης, της κόρης του Τάνταλου στην ελληνική μυθολογία. Τελικά, το 1949 η IUPAC αποφάσισε. Και η ετυμηγορία ήταν, “νιόβιο”.

Η πηγή έμπνευσης, δε γνωρίζει μεγέθη. Το όνομά τους έχουν δώσει σε στοιχεία ήπειροι -αμερίκιο, ευρώπιο-, χώρες -πολώνιο- αλλά και χωριά -στρόντιο, από το χωριό της Σκωτίας Στρόντιαν. Το σουηδικό χωριό Ytterby, πάντως, έχει μάλλον το ρεκόρ, με τέσσερα στοιχεία να παίρνουν το όνομά τους από αυτό -υττέρβιο, ύτριο, έρβιο, τέρβιο.

Υπάρχει και ένα στοιχείο το οποίο δεν ανακαλύφθηκε πρώτα στη Γη. Είναι το ήλιο, από την αντίστοιχη ελληνική λέξη.

[blocktext align=”right”]”Γνωρίζοντας πόσο ελεύθερη και χαρούμενη είναι η ζωή στον κόσμο της επιστήμης, θα ευχόταν κανείς με θέρμη να περάσουν πολλοί τις πύλες του” Ντμίτρι Μεντελέγιεφ[/blocktext]Το 1949, το τεχνητό στοιχείο προμήθειο, πήρε το όνομά του από τον ελληνικό μύθο του Προμηθέα. Συμβολική επιλογή, με σκοπό να καταδείξει τη δυσκολία και τις θυσίες που απαιτούνται για τη σύνθεση νέων στοιχείων.

Στην περίπτωση του νικέλιου και το κοβάλτιου, “μίλησε” η γερμανική μυθολογία. “Nickel” και “cobalt”, από το “devil” και το “kobold”, δύο μοχθηρά πλάσματα που, κατά τη γερμανική παράδοση, “τρύπωναν” στα ορυχεία για να αντικαταστήσουν πολύτιμα μέταλλα  με παρόμοια, μικρότερης αξίας.

Οι αισθήσεις δεν έμειναν εκτός. Εννέα στοιχεία πήραν το όνομά τους από χρώματα, πολλά -όπως το ρουβίδιο και το ίνδιο- από το φωτεινότερο χρώμα που εκπέμπουν μέσω της φασματοσκοπίας. Για το όσμιο και το βρώμιο, το κριτήριο ονοματοδοσίας, ήταν η μυρωδιά τους.

…και η ιστορία του πρώτου περιοδικού πίνακα

Φυσικά, δε θα μπορούσε να λείπει από τη λίστα ένα στοιχείο με το όνομα του ανθρώπου που δημιούργησε τον πρώτο περιοδικό πίνακα των χημικών στοιχείων. Ο ρώσος χημικός Ντμίτρι Μεντελέγιεφ αναζητούσε επίμονα έναν λογικό τρόπο να κατατάξει τα μέχρι τότε γνωστά στοιχεία. Μια μέρα, έγραψε σε κάρτες τα ονόματα των 65 -τότε- γνωστών στοιχείων, ένα σε κάθε κάρτα. Μετά, έγραψε τις βασικές ιδιότητες του κάθε στοιχείου πάνω στην κάρτα του, συμπεριλαμβάνοντας το ατομικό του βάρος. Διαπίστωσε ότι το ατομικό βάρος ήταν σημαντικό με κάποιο τρόπο -η συμπεριφορά των στοιχείων φαινόταν να επαναλαμβάνεται καθώς μεγάλωνε το ατομικό τους βάρος. Δε μπορούσε, όμως, να κατανοήσει τη “μεγάλη εικόνα”. Σίγουρος ότι βρισκόταν κοντά σε μια σημαντική ανακάλυψη, ο Μεντελέγεφ άρχισε να αλλάζει συνεχώς τη θέση των καρτών, ώσπου αποκοιμήθηκε πάνω στο γραφείο του.

“Σε ένα όνειρο, είδα ένα τραπέζι όπου όλα τα στοιχεία έπεσαν στη σωστή θέση, όπως ακριβώς θα έπρεπε. Ξύπνησα, και αμέσως τα έγραψα στο χαρτί”.

Του χρειάστηκαν μόλις δύο εβδομάδες για να δημοσιεύσει το βιβλίο του για τη σχέση ανάμεσα στις ιδιότητες και το ατομικό βάρος των χημικών στοιχείων. Ο πρώτος πίνακας περιοδικής κατάταξης, είχε μόλις γεννηθεί. 86 χρόνια αργότερα, το 1955, το μεντελέβιο πήρε τη θέση του στον πίνακα με τα χημικά στοιχεία.

πηγές: BBC, IUPAC, Famous Scientists, Wikipedia

φωτογραφίες: Wikipedia, ΑΠΕ/ΜΠΕ