To μετέωρο βήμα της Τουρκίας (άρθρο)

του Θωμά Σίδερη

Ένα μετέωρο βήμα ανάμεσα στο κοσμικό και θρησκευτικό κράτος, στο γενικό επιτελείο στρατού και το κοινοβούλιο.

Μέχρι και τη δεκαετία του ΄90, η μεταπολεμική ιστορία της Τουρκίας χρωματιζόταν από την επιβλητική και καθοριστική παρουσία του Στρατού.

Αν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης οι πολιτικοί έλεγχαν τον Στρατό, στην Τουρκία συνέβαινε ακριβώς το αντίθετο: ο Στρατός έλεγχε τους πολιτικούς και την πολιτική ζωή της χώρας, υποδεικνύοντας πάντοτε τους εσωτερικούς και εξωτερικούς εχθρούς, ορατούς και αοράτους.

Οι αλλεπάλληλες δίκες στρατιωτικών στο πέρασμα του χρόνου αποκαλύπτουν την υφέρπουσα ένταση στην τουρκική κοινωνία… μια ένταση που χρονολογείται από τη δεκαετία του 1920, όταν ο Κεμάλ Ατατούρκ έθεσε τα θεμέλια της κοσμικής δημοκρατίας πάνω στα συντρίμμια της οθωμανικής θεοκρατίας.

Από το πραξικόπημα του 1960, τότε που ο στρατηγός Τζελάλ Γκιουρσέλ έκρινε ότι η χώρα βρισκόταν στο χείλος του γκρεμού και κινδύνευε η “υψηλή εθνική παρακαταθήκη του Κεμάλ Ατατούρκ” μέχρι το βελούδινο πραξικόπημα του 1997, κύλησε πολύ νερό στο αυλάκι. Εκείνο που δεν άλλαξε ποτέ είναι ο σεβασμός των ατομικών και κοινωνικών δικαιωμάτων και ελευθεριών.

Στις 7 το πρωί της 27ης Μαΐου 1960 ο ραδιοσταθμός της Άγκυρας διακόπτει το πρόγραμμά του για να μεταδώσει διάγγελμα προς τον τουρκικό λαό:«Αξιότιμοι συμπατριώτες! Εξαιτίας της κρίσης, στην οποία έχει περιέλθει η Δημοκρατία μας, λαμβάνοντας υπόψη τα πρόσφατα θλιβερά γεγονότα και με στόχο την αποτροπή εμφύλιου σπαραγμού, οι τουρκικές ένοπλες δυνάμεις ανέλαβαν τη διακυβέρνηση της χώρας. Οι ένοπλες δυνάμεις θα προχωρήσουν στη διενέργεια τίμιων και ελεύθερων εκλογών υπό την επίβλεψη και τη διαιτησία υπερκομματικής διοίκησης και θα παραδώσουν τη διακυβέρνηση σε οποιοδήποτε κόμμα κερδίσει τις εκλογές.»

Το πραξικόπημα της 27ης Μαΐου ήταν το πρώτο και το τελευταίο πραξικόπημα που έγινε στην Τουρκία εκτός ιεραρχίας στρατεύματος. Οι πραξικοπηματίες συγκροτούν επιτροπή κατάρτισης νέου συντάγματος με πρόεδρο τον Σιντίκ Σαμί Ονάρ, πρύτανη του Πανεπιστημίου Κωνσταντινούπολης. Στο τέλος γίνεται αυτό που κανένας δεν περίμενε να συμβεί.

Το Σύνταγμα του 1961 ήταν το πιο δημοκρατικό κείμενο αρχών στη σύγχρονη ιστορία της Τουρκίας. Προστάτευε την ελευθερία του τύπου και διασφάλιζε την ελεύθερη συμμετοχή σε πολιτικές και συνδικαλιστικές δραστηριότητες.

Με το άρθρο ΙΙΙ δημιουργήθηκε το Συμβούλιο Εθνικής Ασφαλείας, δίνοντας έτσι και το τυπικό έρεισμα στην άμεση ανάμειξη της ηγεσίας του στρατεύματος στην πολιτική ζωή της χώρας.

«Πραξικόπημα εκ μέρους του Στρατού εναντίον της νομιμότητας; Λάθος. Νομιμότητα είναι ο Στρατός, οι ένοπλες δυνάμεις της χώρας μας. Και η οποιαδήποτε αντίρρηση σε αυτό το δεδομένο είναι πράξη παρανομίας, είναι -αν θέλετε- απόπειρα πραξικοπήματος. Περιμένατε λοιπόν να μείνει ο Στρατός με τα χέρια σταυρωμένα όταν επιχειρείται κατάλυση της νομιμότητας;», τονίζει ο Χαϊντάρ Σελτίκ, διοικητής της Στρατιάς του Αιγαίου, γραμματέας της Εθνικής Επιτροπής Ασφαλείας και «ισχυρός άνδρας» της ομάδας των Τούρκων στρατιωτικών που υπό τον στρατηγό Κενάν Εβρέν ανέτρεψαν την κυβέρνηση Ντεμιρέλ στις 12 Σεπτεμβρίου 1980, μόλις πέντε ημέρες μετά την ορκωμοσία της.

Η δικτατορία Εβρέν είχε την πλήρη υποστήριξη των Αμερικανών και του ΝΑΤΟ. Ο εκπρόσωπος της Συμμαχίας χαρακτηρίζει την επέμβαση του Στρατού «θετική ενέργεια», το Στέιτ Ντιπάρτμεντ δηλώνει ότι επρόκειτο για «εσωτερική υπόθεση» της Τουρκίας και την επομένη της ανατροπής του Ντεμιρέλ σπεύδει στην Άγκυρα ο διοικητής της Νότιας Πτέρυγας του ΝΑΤΟ, Αμερικανός ναύαρχος Γουίλιαμ Σαρπ, υπογραμμίζοντας έτσι την υποστήριξη και του αμερικανικού παράγοντα.

«Η 28η Φεβρουαρίου δεν είναι μια διαδικασία πραξικοπήματος, δεν υπάρχει τίποτε για το οποίο να μπορεί να κατηγορηθεί ο Στρατός. Ζητώ την αθώωσή μου λοιπόν. Δεν έκανα τίποτε που να μπορεί να θεωρηθεί πραξικόπημα!», Ισμαήλ Χακί Καρανταγί, αρχηγός του γενικού επιτελείου των τουρκικών ενόπλων δυνάμεων στο μεταμοντέρνο πραξικόπημα του 1997 που είχε ως αποτέλεσμα την ανατροπή της πρώτης ισλαμικής κυβέρνησης του τότε πρωθυπουργού Νετσμετίν Ερμπακάν.

Ο Ερμπακάν ήταν ο μέντορας ενός ορκισμένου -από τα φοιτητικά του κιόλας χρόνια- αντικομμουνιστή πολιτικού. Πολλά χρόνια αργότερα ο πολιτικός αυτός θα προσπαθήσει να οριοθετήσει και μια νέα ιδεολογική περιοχή: εκεί όπου το δόγμα του ισλαμοσυντηριτισμού θα συναντά το όραμα του νεο-οθωμανισμού.

Τέλη της δεκαετίας του ’90 και μέσα από τις στάχτες των κομμάτων της Ευημερίας και της Αρετής ξεπηδά ένας διψασμένος για εξουσία άνδρας, γεννημένος σε μια φτωχογειτονιά του Κασίμπασα.

Με όπλο του τους στίχους του εθνικιστή ποιητή Ζιγιά Γκιοκάλπ, ο φέρελπις όσο και αδίστακτος δήμαρχος της Κωνσταντινούπολης την περίοδο 1994-1998 θα δώσει δύο υποσχέσεις: να βάλει τον Στρατό στη γωνία και να έχει τον πρώτο ρόλο στην πολιτική σκηνή της χώρας του.

Δεκέμβριος 1997. Το Συνταγματικό Δικαστήριο έχει ήδη θέσει εκτός νόμου το Κόμμα Ευημερίας. Στις διαδηλώσεις που ακολουθούν ο Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν είναι ένας από τους κύριους ομιλητές. Σε μια συγκέντρωση στην περιοχή του Σιίρτ, ο Ερντογάν απαγγέλλει ένα ποίημα Γκιοκάλπ.

Η δημόσια ανάγνωση του ποιήματος θεωρείται από το δικαστήριο ως προτροπή για τέλεση αδικήματος και υποκίνηση σε θρησκευτικό ή φυλετικό μίσος σύμφωνα με το άρθρο 312 του τουρκικού ποινικού κώδικα.

Ο πρώην δήμαρχος Κωνσταντινούπολης θα εκμεταλλευθεί στο έπακρο τη φυλάκιση που του επέβαλε το δικαστήριο και θα προετοιμάσει την εντυπωσιακή επιστροφή του, αυτή τη φορά στην κεντρική πολιτική σκηνή.

Στην αυγή του 21ου αιώνα αρχίζει να σχηματοποιείται με αδρές γραμμές η φιγούρα του Σουλτάνου του Βοσπόρου. Για περισσότερο από μία δεκαετία ο Ερντογάν θα γίνει ο απόλυτος κυρίαρχος του παιχνιδιού, κερδίζοντας τη μία μετά την άλλη τις εκλογικές αναμετρήσεις. Η πρώτη δεκαετία του νέου αιώνα είναι η δικαίωση των ευσεβών πόθων και η εδραίωση της παντοδυναμίας του.

Τη δεκαετία του 2000 ο Ερντογάν μοιάζει ανίκητος και το κόμμα που ίδρυσε με μια παρέα στενών φίλων και συνεργατών απλώνει τα πλοκάμια του σε όλο το φάσμα της δημόσιας διοίκησης, κερδίζοντας την εύνοια και τη συνεργασία των μυστικών υπηρεσιών.

Το κόμμα με τον πολλά υποσχόμενο τίτλο “Κόμμα Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης” θα επαναφέρει με συνοπτικές διαδικασίες την μαντίλα στα πανεπιστήμια, θα δημιουργήσει χώρο προσευχής σε κάθε δημόσια υπηρεσία και θα διορίσει περισσότερους ιμάμηδες στα τζαμιά από ό,τι δασκάλους στα δημόσια σχολεία.

Σύμφωνα με το ανώτατο θρησκευτικό σώμα Ντιγιανέτ, το ποσοστό των τζαμιών αυξήθηκε κατά 11% από το 2004 έως το 2014. Η θρησκεία γίνεται πολιτικό πολυεργαλείο στα χέρια του Ερντογάν. Και αυτή είναι μόνο η αρχή…

Από τα πρώτα κιόλας χρόνια στον πρωθυπουργικό θώκο ο Ρετσέπ Ταγίπ Ερντογάν θα υπεραμυνθεί της οικονομικής του πολιτικής. Η αποπληρωμή του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, λόγω λήξης του προγράμματος, θα γίνει βούτυρο στο ψωμί του.

Διαμηνύει σε κάθε κατεύθυνση ότι η Τουρκία αποτελεί το τζόκερ του υποψήφιου επενδυτή, φλερτάρει και ταυτόχρονα λοιδορεί την Ευρωπαϊκή Ένωση και παρουσιάζει την Κωνσταντινούπολη σαν ένα απέραντο εργοτάξιο.

Ο αδιαμφισβήτητος ηγέτης του Κόμματος Δικαιοσύνης και Ανάπτυξης έχει πειστεί ότι όπως και η βιομηχανία του θεάματος έτσι και η πολιτική χρειάζονται ένα καλοδουλεμένο και πειστικό σενάριο. Είναι η εποχή που οι τουρκικές σειρές μυθοπλασίας γίνονται ανάρπαστες στην Ελλάδα, στις μουσουλμανικές χώρες των Βαλκανίων και στη Μέση Ανατολή.

Ο Ερντογάν φτιάχνει το δικό του εύπεπτο σενάριο: διείσδυση στην Αφρική, έλεγχος και επηρεασμός των γεωπολιτικών ανακατατάξεων στη Μέση Ανατολή, χαλιφάτο με έδρα την Κωνσταντινούπολη, εξαγγελία φαραωνικών τύπου δημοσίων έργων.

Για τον εαυτό του κρατά τον ρόλο του νεο-προφήτη. Μόνο που στον συγκεκριμένο κήπο του προφήτη οι διαδρομές του μαύρου χρήματος δεν έρχονται ποτέ στο φως.

«Το έθνος να λυπάστε αν φορεί ένδυμα που δεν το ύφανε.
Ψωμί αν τρώει, αλλά όχι απ’ τη σοδειά του.
Κρασί αν πίνει, αλλά όχι από το πατητήρι του.
Το έθνος να λυπάστε…
που δεν υψώνει τη φωνή παρά μονάχα στη πομπή της κηδείας…
που δεν συμφιλιώνεται παρά μονάχα μες τα ερείπιά του…
που δεν επαναστατεί παρά μονάχα σαν βρεθεί ο λαιμός του ανάμεσα στο σπαθί και την πέτρα.
Το έθνος να λυπάστε που έχει αλεπού για πολιτικό, απατεώνα για φιλόσοφο, μπαλώματα και απομιμήσεις είναι η τέχνη του.
Το έθνος να λυπάστε που έχει σοφούς από χρόνια βουβαμένους.»

Χαλίλ Γκιμπράν «Ο Κήπος του Προφήτη»