“Βαρβαρισμοί” του Andrés Neuman

ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Βαρβαρισμοί κατά Νέουμαν ή Βάρβαροι νεουμανισμοί;

Τι μπορεί να περιμένει κανείς από ένα βιβλίο με τον τίτλο Βαρβαρισμοί; Πρόκειται για εσφαλμένες, μη αποδεκτές γλωσσικές χρήσεις, δηλαδή ασυνταξίες, ακυρολεξίες, όπως ορίζει το Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών; Ξεφυλλίζοντας τους Βαρβαρισμούς του Αντρές Νέουμαν, έρχεται κανείς αντιμέτωπος με λήμματα και εύλογα αναρωτιέται αν κρατάει στα χέρια του ένα λεξικό. Γρήγορα, ωστόσο, συνειδητοποιεί ότι δεν πρόκειται για την ορθόδοξη ερμηνεία των λέξεων, αλλά για μια άλλη, άλλοτε σατιρική, άλλοτε προκλητική ή ετερόδοξη ερμηνεία που συνδυάζει τον αφορισμό με τη φαντασία της ποίησης, που αναδιατυπώνει κλασικές έννοιες με μια χαλαρή σύγχρονη ματιά, χωρίς να λείπει ο λυρισμός αλλά και οι νεωτερισμοί. Γιατί αυτοί οι Βαρβαρισμοί μόνο βάρβαροι δεν είναι, αφού καταδεικνύουν την υπεραισθητική οξυδέρκεια του Αντρές Νέουμαν, αυτού του χαρισματικού αργεντινοϊσπανού συγγραφέα που, πριν καν κλείσει τα 40 του χρόνια, έχει δώσει το στίγμα του και έχει γίνει σημείο αναφοράς της ισπανόφωνης λογοτεχνίας.

Αρκεί να δούμε πώς αυτοορίζεται ο συγγραφέας σε αυτό το ετερόδοξο λεξικό και θα καταλάβουμε την ανατρεπτική και αιρετική ματιά που διατρέχει ολόκληρο το βιβλίο:

συγγραφέας. Άτομο που αποτυγχάνει στην προσπάθειά του να είναι αποκλειστικά αναγνώστης. ║ 2. Ετερώνυμο των λογοτεχνικών ηρώων. ║ 3. Ψευδώνυμο του μεταφραστή.

Ή να δούμε πώς ορίζεται ένας άλλος, κοινός σε όλους μας όρος, για να αντιληφθούμε τη σατιρική διάθεση του Νέουμαν:

μαλάκας. Πολίτης του κόσμου. ║ 2. Διάσημη βρισιά που απεβίωσε όταν έγινε δεκτή από το Λεξικό της Ακαδημίας.

Πώς προέκυψε όμως η έκδοση αυτού του βιβλίου στα ελληνικά; Χρειάστηκε η διορατική ματιά ενός καταξιωμένου μεταφρασεολόγου, μεταφραστή και εισηγητή πολλών ισπανόφωνων λογοτεχνών στη χώρα μας, του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου• μια εννεαμελής μεταφραστική ομάδα –ο Νέουμαν (γιατί να μην ευλογήσουμε τα γένια μας;) τη χαρακτήρισε «bárbara», δηλαδή «καταπληκτική»– αποτελούμενη, πέραν του προαναφερθέντος που είχε (και) το ρόλο του συντονιστή, από τους Αναστασία Γιαλαντζή, Αρμόδιο Διαμαντή, Κλεοπάτρα Ελαιοτριβιάρη, Αναστασία Θεοδωρακοπούλου, Θεώνη Κάμπρα, Ασπασία Καμπύλη, Μαρία Μελαδάκη και την υπογράφουσα• δύο ισπανοί συνεργάτες, η Adela Pintor Montoya και ο Pere Romero Puig, για το ξεκαθάρισμα των νοηματικών δυσκολιών του πρωτοτύπου• μια φιλόξενη στέγη, το Κέντρο Ισπανικής, Πορτογαλικής και Καταλανικής Γλώσσας Abanico, όπου έλαβε χώρα το μεταφραστικό εργαστήριο και, φυσικά, ένας εκδοτικός οίκος με όραμα, η Opera, που από την αρχή αγκάλιασε με ενθουσιασμό και εμπιστοσύνη αυτό το δύσκολο εγχείρημα.

Δύσκολο αλλά και απίστευτα διασκεδαστικό. Και ψυχοθεραπευτικό συνάμα. Γιατί η αλήθεια είναι πως μέσα από αυτή την ιδιότυπη διαδικασία της συλλογικής μετάφρασης μαθαίνεις να εκθέτεις τον εαυτό σου• να λες δίχως φόβο τη γνώμη σου αλλά και να σέβεσαι τη γνώμη των άλλων, να δέχεσαι την κριτική τους και, κυρίως, να αναγνωρίζεις την ανωτερότητα κάποιας λύσης που τυχαίνει να μην είναι η δική σου. Αναλογιστείτε το, δεν είναι πάντα εύκολο, αλλά νομίζω πως με τη συγκεκριμένη ομάδα το πετύχαμε, χάρη βέβαια και στην καθοριστική συμβολή του «προπονητή» Κωνσταντίνου Παλαιολόγου, ο οποίος από τη μια υποστήριζε τη δημοκρατικότητα και από την άλλη είχε τον τρόπο να κρατάει τις ισορροπίες.

Όσο για τη διασκέδαση στην οποία αναφέρθηκα προηγουμένως, θα προσπαθήσω να σας δώσω ένα μικρό δείγμα. Χρειάστηκε να αποδώσουμε κάποια λογοπαίγνια, τα οποία μας δυσκόλεψαν αρκετά. Έτσι, για παράδειγμα, ο όρος «κρέας», που στο πρωτότυπο ήταν: «carne. Devoradora devorada», πέρασε από τις εκδοχές:

Κατασπαραγμένο αρπακτικό
↗
κρέας
↘
Καταφαγωμένο αδηφάγο

για να καταλήξουμε στην τελική μορφή: «Κατασπαράσσον κατασπαρασσόμενο».

Ή ο όρος «κιτς», που στο πρωτότυπο ήταν: «kitsch. Mal gusto de buen gusto», πέρασε από τις εκδοχές:

Κακογουστιά υψηλού γούστου
↗
κιτς
↘
Καλαίσθητο κακό γούστο

για να καταλήξουμε στην τελική μορφή: «Καλόγουστη κακογουστιά».

Η μεγαλύτερη όμως πρόκληση είχε να κάνει με όρους οι οποίοι δεν υπάρχουν στα ελληνικά, όπου χρειάστηκε να αυτοσχεδιάσουμε και να αναμετρηθούμε με το συγγραφέα. Μια τέτοια περίπτωση ήταν το ακόλουθο λήμμα:

«lelo. Pronombres átonos. ║ 2. Hombre átono»,

όπου ο συγγραφέας κάνει ένα παιχνίδι με τον αδόκιμο συνδυασμό δύο άτονων προσωπικών αντωνυμιών (le και lo), που ταυτόχρονα όμως μαζί σχηματίζουν ένα επίθετο, το lelo, που σημαίνει «βλάκας» και αποδίδεται ως «άτονος άνθρωπος». Έπρεπε κι εμείς να κινηθούμε στην ίδια κατεύθυνση, δηλαδή να συνδυάσουμε δύο διαφορετικές λέξεις, οι οποίες όμως μαζί θα δημιουργούσαν μια νέα λέξη. Παραθέτουμε τις απόψεις που κατατέθηκαν από τα μέλη της ομάδας:

μπούφος. Πουλί πανέξυπνο. ║ 2. Άνθρωπος πανύβλαξ.
οητο. Άτονα άρθρα. ║ 2. Αν ̴: Άτονο άτομο.
Τοτο. Άτονα άρθρα. ║ 2. Άτονο ανέκδοτο.
τουτού. Άτονο άρθρο και προσωπική αντωνυμία, ενίοτε τονισμένη. ║ 2.
Αυτοκίνητο για νήπια.
γιαπια. Άτονες λέξεις. ║ 2. Άτονοι τόποι.
τατου. Άτονες λέξεις. ║ 2. Άτονη ζωγραφική.
μούτι. Άτονες λέξεις. ║ 2. Άτονες προσπάθειες.
μέχρι να φτάσουμε στην τελική επιλογή του «μουσουτου. Άτονες αντωνυμίες. ║ 2. Άτονες δικαιολογίες», το οποίο, κατά τη γνώμη μας, στέκεται ισάξια δίπλα στο πρωτότυπο. Όπως φαντάζεστε, η αδρεναλίνη της ομάδας «χτύπησε κόκκινο»…

Αν δεν έχετε ακόμα πειστεί για τα οφέλη της συλλογικής μετάφρασης, δεν έχετε παρά να διαβάσετε τους Βαρβαρισμούς και –πού ξέρετε;– μπορεί μετά να θελήσετε κι εσείς να τη δοκιμάσετε!

Αλεξάνδρα Γκολφινοπούλου

Το βιβλίο – αντιλεξικό του Andrés Neuman Βαρβαρισμοί κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Opera (σελ.: 144, τιμή: 7,00 €).

«Με τη φιλοδοξία να καλύψει ένα ευρύ φάσμα θεμάτων, αυτό το λεξικό που αυτοπροσδιορίζεται ως βαρβαρικό περικλείει έναν ολόκληρο κόσμο, ο οποίος περιλαμβάνει ιδιότητες και στάσεις ζωής, διάφορα αντικείμενα, δόγματα, ιδιοσυγκρασίες… Ας καλωσορίσουμε, λοιπόν, στην αχανή έκταση των σημασιολογικών πεδίων και των λεξικογραφικών οπωρώνων αυτήν την καταπληκτική συνεισφορά.»

ΧΟΣΕ ΜΑΡΙΑ ΜΕΡΙΝΟ,
Συγγραφέας και Ακαδημαϊκός

Ο Αντρές Νέουμαν (1977, Μπουένος Άιρες) έχει γράψει μυθιστορήματα, διηγήματα, δοκίμια και ποιητικές συλλογές. Στα 22 του εξέδωσε το πρώτο του μυθιστόρημα με τίτλο Bariloche για το οποίο διακρίθηκε ως Πρώτος Φιναλίστ για το βραβείο Herralde. Αργότερα συμπεριλήφθηκε στη λίστα με τα νέα εξαιρετικά ταλέντα της Λατινικής Αμερικής Bogotá-39 και επιλέχθηκε από τον εκδοτικό οργανισμό Granta ως ένας από τους καλύτερους νέους ισπανόφωνους μυθιστοριογράφους. Το μυθιστόρημά του Ο ταξιδιώτης του αιώνα τιμήθηκε με δύο από τα σημαντικότερα λογοτεχνικά βραβεία της Ισπανίας (Alfaguara και Εθνικό Βραβείο Κριτικών), επιλέχθηκε ως ένα από τα καλύτερα βιβλία της χρονιάς από τις εφημερίδες «The Guardian», «The Independent» και «Financial Times», και ήταν υποψήφιο για τα βραβεία 2013 Independent Foreign Fiction Prize και International IMPAC Dublin Literary Award.

Μερικά παραδείγματα από τους “Βαρβαρισμούς” του Νέουμαν:

Α

αγάπη. Παράξενη στοργή που τρέφουµε για κάποιον που δεν είναι ο εαυτός µας.

αγαπηµένο. Στην αργκό του τουίτερ, το να συµφωνείς ενώ σκέπτεσαι κάτι άλλο.

αγαπώ. Ανώµαλο ρήµα.

αγγλικά. Γλώσσα απανταχού γηγενής.

Δ

δοκίµιο. Σύνολο ιδεών που στερούνταν ένας συγγραφέας πριν καθίσει να τις γράψει.

δολάριο. Συλλογικό ασυνείδητο.

δολοφονία. Δηµογραφική συνήθεια ευρείας αποδοχής.

Κ

καµικάζι. Άτοµο που τρέφει την ανοµολόγητη ελπίδα ότι θα επιβιώσει.

καµπάνα. Αντίκτυπος της σιωπής.

καµπύλη. Μέλλον της ευθείας γραµµής.

καπιταλισµός. Τυχερό παιχνίδι στο οποίο είναι γνωστό εκ των προτέρων ποιος χάνει. || 2. Ο µοναδικός δυνατός δρόµος προς το πουθενά.

Π

παιδί. Ιδιότητα που διαρκεί όσο έχεις γονείς.

παίζω. Πράξη και αποτέλεσµα του να παίρνεις στα σοβαρά ένα σύνολο κανόνων. ||¶  ~ βρόµικα: παύω να παίρνω στα σοβαρά ένα σύνολο κανόνων.

(photo credit κεντρικής φωτογραφίας: Jesús Granada)