Η “Φροσύνη” του Jean Bloch-Michel: γράφει η Ευγενία Γραμματικοπούλου

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Η «Φροσύνη», μια «ελληνική» νουβέλα γραμμένη το 1966, είναι το πρώτο βιβλίο του Jean Bloch-Michel που παρουσιάζεται στο ελληνικό κοινό με την πρωτοβουλία και την περισσή φροντίδα των νεοσύστατων εκδόσεων Οκτάνα με έδρα τη Θεσσαλονίκη. «Στιγμές πραγματικότητας» θα μπορούσε να είναι ο τίτλος της αρχικής σειράς με την οποία έκανε το ντεμπούτο της η Οκτάνα: λιτή πλοκή, ξεκάθαροι χαρακτήρες, απέριττο ύφος, κομβικά ανθρώπινα ερωτήματα είναι τα βασικά γνωρίσματα της ιστορίας αυτής αλλά και συνολικά της γραφής του Jean Bloch-Michel, άξιου και ακριβή συνεχιστή της γαλλικής ρεαλιστικής παράδοσης.

Νομικός, συγγραφέας, δημοσιογράφος, κριτικός λογοτεχνίας και μεταφραστής, ο Jean Bloch-Michel (Παρίσι, 1912-1987) υπήρξε κατ’ αρχάς ένας άνθρωπος της δράσης και του αγώνα, με σημαντικότατη συμβολή στην Αντίσταση. Από νωρίς στην παρανομία, συνελήφθη δις, βασανίστηκε από τον διαβόητο «χασάπη της Λυών», Κλάους Μπάρμπι, διηύθυνε επί μακρόν το παράνομο φύλλο Сombat που υποστήριζε τον αγώνα μέχρι τελικής πτώσεως, συνδέθηκε με εξίσου ακέραιους συντρόφους: γνωστότερος όλων ο Albert Camus, με τον οποίο συνδέθηκε φιλικά και συνεργάστηκε ως το πρόωρο τέλος της ζωής του (προλόγισε μάλιστα αρκετά του έργα, με γνωστότερο το εκτενές εισαγωγικό του σημείωμα στις Σκέψεις περί της θανατικής ποινής που ο Camus συνυπέγραψε με τον Arthur Koestler το 1957).

Ο Jean Bloch-Michel κράτησε μια επίσης αταλάντευτη στάση όσον αφορά τη λογοτεχνία και δεδηλωμένες αποστάσεις από τους μυθιστορηματικούς πειραματισμούς της δεκαετίας του ’50-’60, όπως εκφράστηκαν κυρίως από το υφολογικά εξεζητημένο και θεματικά ομφαλοσκοπικό Νέο Μυθιστόρημα.

Και στα έντεκα βιβλία του (διηγήματα, νουβέλες, μυθιστορήματα, μαρτυρίες, ένα θεατρικό κι ένα δοκίμιο για τη θεωρία της λογοτεχνίας), τα οποία ως επί το πλείστον κυκλοφόρησαν στην τιμητική λευκή σειρά της Gallimard, γνωρίζοντας συχνά αρκετές ανατυπώσεις στην εποχή του, ο Jean Bloch-Michel προτίμησε να ακολουθήσει τη γραμμή του Malraux και του Camus: να καταπιαστεί δηλαδή με την ανθρώπινη κατάσταση και την Ιστορία, αναγνωρίζοντας την «ανάγκη να επινοηθεί μια ηθική, στη θέση εκείνης που κατέρρευσε», κατά τη διατύπωση του Jean Blot. Η Ιστορία, για τον Jean Bloch-Michel, δεν θρέφει μια –προδομένη, έστω– Ελπίδα, όπως συμβαίνει στον Malraux, αλλά ενσκήπτει ως μια σαρωτική, ολέθρια Πανούκλα, όπως στον Camus: «Η Ιστορία», γράφει ο Jean Bloch-Michel «είναι το όνομα που δίνουμε στην ανθρώπινη δυστυχία», αλλά και στην ατομική και συλλογική ευθύνη, στο μέτρο που «τα εγκλήματα δεν μπορούν να διαπράττονται παρά μόνο χάρη στην ανθρώπινη αδιαφορία» και ανοχή. Ωστόσο, θα ήταν ανακριβές να κατατάξουμε τα κείμενα του Jean Bloch-Michel στη λεγόμενη «στρατευμένη λογοτεχνία» ή στα «μυθιστορήματα με θέση», καθώς ο λογοτέχνης απεχθάνεται και αποφεύγει τις γενικεύσεις, τον ιδεολογικά χρωματισμένο καταγγελτικό λόγο, τον μανιχαϊστικό διδακτισμό. «Δεν μου αρέσουν τα βιβλία με θέμα τον πόλεμο∙ έχω διαβάσει ελάχιστα για την Αντίσταση», ομολογεί προς μεγάλη μας έκπληξη αυτός που την έζησε εκ των έσω και την αποτύπωσε κατόπιν στα γραπτά του. Έχοντας επίγνωση του πόσο εύκολα μπορεί μια ανάλογη αφήγηση να διολισθήσει προς μια κενόδοξη οίηση ή μια κούφια ηχώ του φόβου, αποφεύγει τις πανοραμικές εικόνες προς όφελος των στιγμιότυπων και της μικρογραφίας που με μεγαλύτερη ακρίβεια αποτυπώνουν το πνεύμα και την ατμόσφαιρα ταραγμένων καιρών.

Έτσι και στη Φροσύνη, ο Jean Bloch-Michel δεν καταγράφει τις εντυπώσεις του από την Ελλάδα του ’60, αλλά εξιστορεί «το πέρασμα από μία τάξη πραγμάτων σε μία άλλη, το πέρασμα από τον πατέρα στην κόρη» (Bernard Savoy) όπως θα μπορούσε να είχε συμβεί σε κάποιο ελληνικό νησί, ή σε οποιαδήποτε μικρή, περιφερειακή κοινότητα της Μεσογείου. Αναπλάθει με συγκινητική ενσυναίσθηση και τρυφερότητα, αποφεύγοντας θαυμαστά την παγίδα του φοκλόρ, έναν μικρόκοσμο σαστισμένο μπρος στην εισβολή του μοντέρνου, ανθρώπους αυθεντικούς που καλούνται να διαχειριστούν νέα ήθη χωρίς να προδώσουν το έθος τους. Το κεντρικό θέμα δεν είναι ποιος θα επικρατήσει, αλλά ποιες μετατοπίσεις συμβαίνουν στους ανθρώπους όταν οι βεβαιότητές τους καταρρέουν. Έτσι, ο πατέρας Αλέξης (το πρόσωπο που απαγορεύει κι επιβάλλει τον νόμο) κλονίζεται από τους τριγμούς γύρω και εντός του, η δε θυγατέρα Φροσύνη (το πρόσωπο που οφείλει να υποτάσσεται) δοκιμάζει σκληρά τα όρια τα δικά της και του περίγυρού της. Τόσο η υποχώρηση του ήρωα όσο και η επικράτηση της ηρωίδας διατηρούν παρά ταύτα έναν τραγικό τόνο που κάνει τη νουβέλα διαχρονική: ήττα και νίκη μοιάζουν στο τέλος εξίσου απονενοημένες, καθώς οι εκατέρωθεν απώλειες έχουν διασαλεύσει ανεπιστρεπτί σχέσεις και ισορροπίες.

Από τις εκδόσεις Οκτάνα ετοιμάζεται επίσης το πρώτο μυθιστόρημα του Jean Bloch-Michel, Le Témoin, Ο αυτόπτης μάρτυρας, που γράφτηκε το 1948 και κυκλοφόρησε στη σειρά Espoir την οποία διηύθηνε ο Camus. Κεντρικός ήρωας του βιβλίου είναι ένας νεαρός διανοούμενος ο οποίος επιλέγει, ενώ μαίνεται ο πόλεμος και ζει σε μια κατεχόμενη χώρα, να περιχαρακωθεί στον μικρόκοσμό του, κλείνοντας μάτια και αυτιά σε όσα τραγικά συμβαίνουν γύρω του και να μην διακινδυνεύσει την έκθεσή του στον κόσμο και την ενεργό δράση.

Ευγενία Γραμματικοπούλου

Η νουβέλα του Jean Bloch-Michel Φροσύνη, κυκλοφορεί, σε μετάφραση της Ευγενίας Γραμματικοπούλου, από τις Εκδόσεις Οκτάνα (σελ.: 80, τιμή: €8,48).

“Να ζεις δεν σημαίνει να μαθαίνεις κάθε μέρα κάτι καινούργιο, όπως δεν σημαίνει να κερδίζεις κάθε μέρα περισσότερα. Να ζεις σημαίνει να ανήκεις σε έναν κόσμο σωστά πλασμένο, όπου δεν χρειάζεται να αναρωτιέται κανείς κάθε πρωί ποια είναι η θέση του ή ποιο το καθήκον που οφείλει να εκπληρώσει στον κόσμο αυτόν. Η ευτυχία δεν είναι παρά ετούτο: να μην χρειαστεί ποτέ να διστάσεις, επειδή τα πάντα είναι καθαρά όταν τα πράγματα είναι όπως πρέπει. Η σύγχυση, η ανησυχία, η ταραχή στην οποία τη βλέπει αυτή τη στιγμή, όλα αυτά οφείλονται στο γεγονός ότι έχει ξεχάσει το πιο σημαντικό”.

“Η αλήθεια είναι εντελώς διαφορετική. Ένας κόσμος σωστά πλασμένος; Όπου καθένας έχει τη θέση του και γνωρίζει ποιο είναι το καθήκον του; Εκείνη δεν βλέπει τίποτα τέτοιο και, από τότε που απώλεσε το παιδικό της βλέμμα, τα πράγματα της φανερώθηκαν εντελώς διαφορετικά. Ένας κόσμος άδικος, ναι, αυτό μάλιστα, όπου όσοι είναι φτωχοί είναι καταδικασμένοι να παραμείνουν φτωχοί για πάντα, ενώ όσοι είναι πλούσιοι πλουτίζουν περισσότερο χρόνο με τον χρόνο”.

Παρουσίαση του βιβλίου από την Ευγενία Γραμματικοπούλου στο Πρώτο Πρόγραμμα και στη Βιβλιοθήκη του Πρώτου μπορείτε να ακούσετε εδώ.

Ο Jean Bloch-Michel (Παρίσι, 1912-1987), δημοσιογράφος, συγγραφέας, κριτικός της λογοτεχνίας και μεταφραστής, μέλος της γαλλικής αντίστασης, υπήρξε στενός φίλος και συνεργάτης του Albert Camus, αρχικά στην παράνομη εφημερίδα Combat, το πολιτικό όργανο του γαλλικού αντιστασιακού κινήματος. Εάν κρίνουμε από την αγάπη και την κατάνυξη με την οποία προσεγγίζει την Ελλάδα, θα μπορούσαμε κάλλιστα να τον φανταστούμε και συνταξιδιώτη του Camus στις περιηγήσεις του στα ελληνικά νησιά το 1958.

Η Ευγενία Γραμματικοπούλου είναι Επίκουρη Καθηγήτρια Γαλλικής Λογοτεχνίας και Συγκριτικής Γραμματολογίας στο Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας του Α.Π.Θ.
Με τη μετάφραση ασχολείται αδιαλείπτως από το 2000, χρωστώντας την πρώτη της ευκαιρία να δοκιμαστεί στον χώρο επαγγελματικά στην αείμνηστη Μάγδα Κοτζιά, την επί 40 χρόνια εκδότρια του «Εξάντα», αγαπημένη φίλη και συνεργάτιδα.
Παράλληλα με τις μεταφράσεις θεωρητικών κειμένων (Jean Baudrillard, Giordano Bruno, Hélène Cixous, Marc Ferro, René Girard, Félix Guattari, Λάμπρο Κουλουμπαρίτση, Claude Lévi-Strauss, Jean-Marc Moura, Jorge Semprun, κ.ά.) και έργων μυθοπλασίας (Jacques Almira, Alaa Al-Aswany, Antoine Bello, Blandine Le Callet, Hervé Le Tellier, Boualem Sansal), αγαπά να μεταφράζει σύγχρονη γαλλική και γαλλόφωνη ποίηση (Nathalie Clifford Barney, André Breton, Aimé Césaire, Marcel Béalu, Eugène Guillevic, André Pieyre de Mandiargues, Gérard Macé, Jules Supervielle), συνεργαζόμενη με έγκριτα λογοτεχνικά περιοδικά (Ποιητική, Ποίηση, Θέματα Λογοτεχνίας, κ.ά.).
Πριν από λίγες ημέρες κυκλοφόρησε, σε δική της μετάφραση, το μυθιστόρημα του Romain Gary Λευκός σκύλος (Εκδόσεις Οκτάνα).