“Ο κόσμος της Ευριπίδου και των πέριξ”: γράφει η Ζωή Ε. Ρωπαΐτου

ΜΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Τα παραλειπόμενα και όχι μόνο του βιβλίου της οδού Ευριπίδου

Στη μνήμη του Μάνου Ελευθερίου

Όταν αρχίζει να γράφεται ένα βιβλίο, ταυτόχρονα ξεκινάει και μια περιπέτεια, ένα ταξίδι. Πολλά απρόοπτα και παράξενα συναντάει αυτός που το γράφει, όπως αντίστοιχα ένας ταξιδιώτης. Χρόνια πριν αρχίσει, έχουν ξεκινήσει οι διεργασίες μέσα στο κεφάλι του ανθρώπου αυτού σχετικά με την επικείμενη γραφή, την οποία, όμως, ούτε ο ίδιος δεν υποψιάζεται ότι πρόκειται να γίνει.

Πριν πολλά χρόνια, λοιπόν, τότε που ήμουνα παιδί, δηλαδή πριν από μισόν αιώνα, ξεκινούσαμε από το Γκάζι με τον πατέρα μου τα πρωινά του Σαββάτου πεζή για την Ευριπίδου, για τυρί φέτα και ψαρικά από την αγορά και με παραγγελίες της μάνας μου, που ήτανε μοδίστρα και μας έγραφε σε χαρτάκι όλα όσα ήθελε: Κλωστές, φόδρες, φερμουάρ και φυσικά μάς έδινε μαζί μας και δείγματα από τα υφάσματα. Και εμείς πηγαίναμε στην Πολυκλείτου να τα αγοράσουμε. Να σημειώσουμε εδώ ότι μέχρι σήμερα η Πολυκλείτου (κάθετος στην Ευριπίδου) είναι δρόμος με αρκετά καταστήματα ειδών ραπτικής. Τόσο μου άρεσαν αυτές οι βόλτες, ώστε, εκτός του ότι μου έχουν μείνει αξέχαστες, αποτέλεσαν νομίζω τη μαγιά για να ζυμωθεί το βιβλίο. Η αρχή του, λοιπόν, είναι στα παιδικά μου χρόνια. Ποτέ δεν έπαψα να πηγαίνω εκεί. Τα τελευταία χρόνια με τον ερχομό των Κινέζων, Πακιστανών και άλλων μεταναστών στην Ευριπίδου, καθώς και των εξαρτημένων από ουσίες ατόμων και πάνω απ’ όλα με την οικονομική κρίση, θέλησα να καταγράψω τις σκέψεις των ανθρώπων της περιοχής σχετικά με τα νέα αυτά δεδομένα. Έτσι, το βιβλίο είναι η φωνή των ανθρώπων που έχουν μαγαζιά ή ζουν εκεί.

Τα περασμένα χρόνια η Ευριπίδου και οι γύρω δρόμοι ήταν η έδρα του χονδρεμπορίου για όλα τα πράγματα: χρώματα, είδη ραπτικής, χαρτί, και φυσικά τρόφιμα. Έτσι, μπακάληδες από όλες τις γειτονιές της Αθήνας έρχονταν να προμηθευτούν για τα μαγαζιά τους διάφορα προϊόντα. Τυριά, βούτυρα, λάδια και «εδώδιμα και αποικιακά» όπως ονόμαζαν τότε τη ζάχαρη, τον καφέ κλπ. Τώρα, βέβαια, υπάρχουν τεράστια σούπερ μάρκετ γι’ αυτό. Υπάρχουν, λοιπόν, μαρτυρίες στο βιβλίο, από ηλικιωμένους μαγαζάτορες ή κατοίκους της περιοχής γι’ αυτήν την παλιότερη εικόνα και παλιά μαγαζιά που άφησαν πίσω τους μια αίγλη και έναν απόηχο από ανθρώπους που είτε δούλεψαν εκεί, είτε ήταν πελάτες τους.

Πιο πολύ όμως το βιβλίο ασχολείται με το σήμερα, με αυτούς τους ήρωες που έχουν μαγαζιά εκεί, ή εργάζονται, ή κατοικούν και έχουν να αντιμετωπίσουν όλα αυτά τα προβλήματα ή και άλλα που δεν φαντάζεται κανείς: Τους ελέγχους της Εφορίας, τον ανταγωνισμό με τους Κινέζους, το ότι ο κόσμος φοβάται να κατέβει στο Κέντρο για ένα σωρό λόγους και αυτό απαξιώνεται σιγά-σιγά και μαραζώνει ή το βλέπουν μόνο σαν κόμβο διασκέδασης, όπως την περιοχή του Ψυρρή και την πλατεία της Αγίας Ειρήνης. Όλα αυτά φαίνονται μέσα στο βιβλίο. Ακούγονται δηλαδή οι φωνές των ανθρώπων που ζουν εκεί. Αυτοί εμψυχώνουν την περιοχή και μας μιλάνε για τον αγώνα τους της κάθε μέρας.

Το βιβλίο, όμως, είναι επίσης, ένας περίπατος στον χρόνο. Παλιοί άνθρωποι που πέρασαν από εκεί, ή έζησαν και μίλησαν για την περιοχή, υπάρχουν μέσα στο βιβλίο. Υπάρχει ο Βαρβάκης και η ομώνυμη Σχολή του, ο Χατζηκυριάκος Γκίκας και ο Πικιώνης που αγαπήσανε τα παλιά, φτηνά τενεκεδένια παιχνιδάκια που τα εύρισκαν στα μαγαζιά της οδού Αθηνάς, αλλά και στους πάγκους των παρόδιων εμπόρων τις ημέρες των εορτών. Υπάρχει ο Παπαδιαμάντης που έζησε στην περιοχή και μίλησε με στοργή για τους γείτονές του, ο Μιχαήλ Μητσάκης με τις σπαρταριστές περιγραφές του. Ακόμα και η ωραία κοιμωμένη (Σοφία Αφεντάκη) κάνει τη μεγαλειώδη της εμφάνιση, αφού, εκεί που είναι σήμερα η Βαρβάκειος λαχαναγορά, ήταν τον 19ο αιώνα το σπίτι της, Σωκράτους και Αρμοδίου. Από όλα αυτά δεν θα μπορούσε να λείπει η Αθηνά παρθένος, προστάτιδα της πόλης. Το 1880 βρέθηκε ένα άγαλμά της, πιστό αντίγραφο του χρυσελεφάντινου αγάλματος της παρθένου, που κοσμούσε τον Παρθενώνα. Το άγαλμα βρέθηκε τυχαία εκεί που είναι η λαχαναγορά και τώρα είναι ένα από τα εκθέματα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.

Αυτό το βιβλίο γράφτηκε κάτω από το στοργικό βλέμμα του Μάνου Ελευθερίου, ο οποίος, όταν έμαθε ότι γράφω για την περιοχή αυτή, συγκινήθηκε πάρα πολύ, επειδή σε έναν παράδρομο της Ευριπίδου (Ευμορφοπούλου και Σαρρή) ήταν το νεοκλασικό όπου έμενε η θεία του. Εκεί, δηλαδή, που περνούσε όμορφες ώρες στα παιδικά του χρόνια.

Επίσης, ο ερευνητής και συλλέκτης Δημήτρης Μπαγέρης, στενός φίλος του Μάνου Ελευθερίου, ήταν συνταξιδιώτης μου σε αυτήν την περιπέτεια. Με κόπο μάζευε φωτογραφίες της περιοχής από φίλους του παλαιοπώλες, από χαρτόκουτα με φωτογραφίες και του έλεγαν: «Ψάξε» και εκείνος έψαχνε με τις ώρες και με τι χαρά μού τις έφερνε κάθε φορά! Βλέπετε ένα βιβλίο έχει και τους αφανείς ήρωές του.

Ο ιστορικός εκδοτικός οίκος της ΕΣΤΙΑΣ δεν θα μπορούσε να λείπει από το βιβλίο, αφού στεγάζεται στο νούμερο 84 της Ευριπίδου. Αλλά πώς έγινε και το βιβλίο εκδόθηκε από την ΕΣΤΙΑ; Αυτή είναι επίσης μια ιστορία που αξίζει τον κόπο να ειπωθεί. Ήταν λίγος καιρός αφότου είχε ανοίξει το καινούργιο βιβλιοπωλείο της ΕΣΤΙΑΣ στην οδό Διδότου. Ήταν μια Τετάρτη και είχα πάει στη Λαογραφική Εταιρεία, Διδότου 12, στην οποία είμαι μέλος. Φεύγοντας, είδα το βιβλιοπωλείο, ακριβώς απέναντι. Μπήκα μέσα για πρώτη φορά και το χάζευα και μετά σκέφτηκα ν’ αγοράσω ένα δυο βιβλία, σχετικά με την Αθήνα. Αυτό κίνησε την περιέργεια της κυρίας που καθόταν στη μοναδική πολυθρόνα του βιβλιοπωλείου. Ήταν η κυρία Εύα Καραϊτίδη, εκδότρια της ΕΣΤΙΑΣ. Αφού έμαθε ότι γράφω σχετικά με τον δρόμο που στεγάζεται ο εκδοτικός της οίκος, μου ζήτησε να της το πάω να το δει. «Μα δεν έχει τελειώσει ακόμη» της απάντησα. «Δεν έχει σημασία», μου είπε. Έτσι, δειλά και συνεσταλμένα το πήγα και το παρέδωσα στην υποδοχή. Μετά από δυο τρεις ημέρες η κυρία Καραϊτίδη μού τηλεφώνησε για να μου πει ότι της άρεσε το βιβλίο και θα ήθελε να το εκδώσει. Όταν, λοιπόν, σας λέω ότι η γραφή ενός βιβλίου είναι ένα ταξίδι με πολλές περιπέτειες, να με πιστεύετε.

Και τώρα θα κλείσω με τους στίχους του Μάνου Ελευθερίου από το τραγούδι Κερνάς αλήτες τ’ ουρανού. Τη μουσική έγραψε ο Στέφανος Κόκκαλης και το ερμηνεύει η Δάφνη Λέμπερου.

Σα μια σπασμένη πλάκα γραμμοφώνου
Η νύχτα αυτή στην άσωτη εποχή.
Κομμάτια η μουσική. Στοιχεία φόνου.
Και γράφεις έναν κόσμο απ’ την αρχή.
Με χάρτινη ζωή και πανοπλία
Θα κάψεις έξι επίθετα σερί.
Γερνούν κι οι δρόμοι, χάνονται σαν πλοία
Οδός Ευμορφοπούλου και Σαρρή.

Ζωή Ε. Ρωπαΐτου

Το βιβλίο Ο κόσμος της Ευριπίδου και των πέριξ. Ευριπίδου, Ψυρρή και Γεράνι: ένας περίπατος κυκλοφορεί από το Βιβλιοπωλείον της Εστίας στη σειρά «Μαρτυρίες – Βιογραφίες» (σελ.: 320 & 20 φωτογραφικό ένθετο, τιμή: €19,00).

Φωτογραφία εξωφύλλου: Μανάβηδες στην Κεντρική Λαχαναγορά, μπροστά από τους πάγκους τους, οδός Αριστογείτονος, δεκαετία του 1950. (Ευγενής παραχώρηση του Κωνσταντίνου Καβαρνού, με τη φροντίδα του Στέλιου Πλακίτση)

Σχεδιασμός εξωφύλλου: Ιωάννα Καμπιλίρη

Παρουσίαση του βιβλίου από τη συγγραφέα στο Πρώτο Πρόγραμμα και στη Βιβλιοθήκη του Πρώτου μπορείτε να ακούσετε εδώ.

Η Ζωή Ε. Ρωπαϊτου είναι φιλόλογος-λαογράφος. Γεννήθηκε το 1953 στην Αθήνα, στο Γκάζι, όπως οι γονείς και οι παππούδες της. Εργάσθηκε για 34 χρόνια (1977-2011) στο Κέντρο Λαογραφίας της Ακαδημίας Αθηνών ως ερευνήτρια. Προηγούμενα βιβλία της: Ρουφ-Βοτανικός, Γκαζοχώρι (2004), Ο Ελαιώνας της Αθήνας. Ο χώρος και οι άνθρωποι στο πέρασμα του χρόνου (2006), Από την άμαξα στο ταξί, με αφηγήσεις από τη ζωή των οδηγών τους (2009), Τα μπαρμπέρικα (2012). Μεταφράσεις (με εισαγωγή και σχόλια): Αλεξίου ντε Βαλόν, Η Νήσος Τήνος, Αθήνα (2007), Αλεξίου ντε Βαλόν, Αι Αθήναι και τα γεγονότα της 3ης Σεπτεμβρίου [1843], Αθήνα (2007).

Σημείωση: οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το κείμενο περιλαμβάνονται στο φωτογραφικό ένθετο του βιβλίου και μας παραχωρήθηκαν από τον εκδοτικό οίκο της Εστίας για την παρουσίασή του.