Στις 7 Ιουλίου 1936 γεννήθηκε ο «Αρχάγγελος της Κρήτης», ο Νίκος Ξυλούρης. Ο «Ψαρονίκος» από τα ορεινά Ανώγεια της Κρήτης, λυράρης από την ηλικία των δέκα ετών, συνέβαλε σημαντικά στη διάσωση και διάδοση της κρητικής μουσικής. Ξεχωριστή φωνή που άφησε τη δική του σφραγίδα στην ιστορία του ελληνικού πενταγράμμου, ο Ξυλούρης συνδέθηκε με μοναδικές ερμηνείες, από τα παραδοσιακά ριζίτικα κρητικά τραγούδια ως τα τραγούδια σπουδαίων Ελλήνων συνθετών τη δεκαετία του ’70 που άφησαν εποχή και μεσούσης της Δικτατορίας έγιναν σύμβολο αντίστασης.
ΠΡΟΣΩΠΑ με τον Χρίστο Βασιλόπουλο
ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ
Η σειρά εκπομπών «Πρόσωπα» με τον Χρίστο Βασιλόπουλο είναι αφιερωμένη σε προσωπικότητες από το χώρο του πολιτισμού που άφησαν ισχυρό το αποτύπωμά τους στην Ελλάδα. Η συγκεκριμένη εκπομπή φωτίζει τη ζωή και τη μουσική πορεία του Νίκου Ξυλούρη. Ακολουθεί τους κύριους σταθμούς της δράσης του σημαντικού καλλιτέχνη, τον γενέθλιο τόπο του, το χωριό Ανώγεια Ρεθύμνου, έπειτα το Ηράκλειο και την Αθήνα, όπου εγκαθίσταται την περίοδο της Δικτατορίας, συνδέοντας την πορεία του με τον αντιδικτατορικό αγώνα και σφραγίζοντας την εξέγερση Πολυτεχνείου με τη φωνή και το ήθος του.
Στοιχεία έρευνας φωτίζουν το οικογενειακό περιβάλλον του καλλιτέχνη, την αγάπη του για τη λύρα και τα μουσικά του ακούσματα, τα πρώτα του βήματα στη μουσική και το ξεκίνημά του από τα πανηγύρια και τα κρητικά γλέντια ως λυράρης. Ο Ψαρονίκος, όπως ήταν το προσωνύμιό του, σε μικρή ηλικία έζησε την καταστροφή των Ανωγείων από τους Γερμανούς που είχε ως συνέπεια να σταλεί μαζί με τα υπόλοιπα άστεγα παιδιά στο οικοτροφείο του Ηρακλείου μέχρι να ξαναχτιστεί το διαλυμένο σχολείο του χωριού. Γίνεται επίσης αναφορά στο νεανικό του έρωτα με τη σύντροφο της ζωής του Ουρανία Μελαμπιανάκη με τη οποία παντρεύτηκε το 1958.
Γίνεται αναφορά στη συνάντησή του με τον Τάκη Λαμπρόπουλο, διευθυντή της εταιρείας Columbia, και στην ηχογράφηση το 1969 του δίσκου «Ανυφαντού» μιας από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του. Η μουσική του πορεία στην Αθήνα σφραγίστηκε από τη συνεργασία του με τον Γιάννη Μαρκόπουλο στα έργα «Ριζίτικα» (1971) και «Χρονικό» (1969) σε στίχους του Κ.Χ. Μύρη, και τις κοινές εμφανίσεις τους στην μπουάτ «Λήδρα» στην Πλάκα. Παρακολουθούμε πώς στη διάρκεια της Χούντας ο Ξυλούρης κατάφερε να μετατρέψει τα Ριζίτικα της Κρήτης σε τραγούδια για την ελευθερία και η φωνή του να γίνει σύμβολο αντίστασης.
Ξεχωριστή ενότητα της εκπομπής αποτελεί η συμμετοχή του Νίκου Ξυλούρη στη θρυλική παράσταση του θιάσου Καρέζη – Καζάκου «Το μεγάλο μας τσίρκο», το 1973, στο θέατρο Αθήναιον, όπου ερμήνευσε ζωντανά στη σκηνή τα τραγούδια που έγραψε ο Σταύρος Ξαρχάκος. Η επιβλητική του παρουσία που ταίριαξε απόλυτα με το αντιχουντικό περιεχόμενο του έργου σε συνδυασμό με την αυθεντικότητα και την καθαρότητα που απέπνεε το ηχόχρωμα της φωνής του, σφράγισε την παράσταση και τον αντιδικτατορικό αγώνα.
Η εκπομπή παρουσιάζει επίσης τις σημαντικές συνεργασίες του Ξυλούρη με άλλους μεγάλους συνθέτες όπως με τον Χρήστο Λεοντή στο δίσκο “Καπνισμένο Τσουκάλι” σε ποίηση του Γιάννη Ρίτσου και μουσική του Χρήστου Λεοντή, τη συμμετοχή του στον «Κύκλο Σεφέρη», τον πρώτο δίσκο του Ηλία Ανδριόπουλου με έντεκα τραγούδια σε ποίηση Γιώργου Σεφέρη, και στον «Ερωτόκριτο» του Βιτσέντζου Κορνάρου που ενορχήστρωσε ο Χριστόδουλος Χάλαρης. Αναφορά γίνεται και στην ιστορική συναυλία που έδωσαν ο Σταύρος Ξαρχάκος και ο Νίκος Ξυλούρης το 1973, ενάμιση μήνα πριν από την εξέγερση του Πολυτεχνείου, στο γήπεδο του Παναθηναϊκού, την πρώτη μετά το πραξικόπημα.
Παρουσιάζεται μεταξύ άλλων η ερμηνεία του Ξυλούρη στο πολυαγαπημένο τραγούδι «Ήτανε μια φορά», σε στίχους Κώστα Φέρρη και μουσική σύνθεση Ξαρχάκου. Το τραγούδι γράφτηκε για την τηλεοπτική σειρά του ΕΙΡΤ «Οι έμποροι των εθνών» (1973) σε σκηνοθεσία Δημήτρη Ποντίκα και Κώστα Φέρρη, μεταφορά του ομότιτλου βιβλίου του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη ενώ δισκογραφήθηκε το 1974 στο μουσικό άλμπουμ με συνθέσεις του Ξαρχάκου και τίτλο «Νίκος Ξυλούρης: Συλλογή».
Η εκπομπή ακολουθεί τον Ξυλούρη μέχρι το πρόωρο τέλος του σε ηλικία 43 ετών ύστερα από μάχη με τον καρκίνο. Ακόμα και στις τελευταίες δύσκολες ώρες, ήταν η λύρα που τον συντρόφευε και τον παρηγορούσε.
Στην εκπομπή μιλούν φίλοι του, συνεργάτες, η γυναίκα του Ουρανία Ξυλούρη, η κόρη του Ρηνιώ Ξυλούρη, τα αδέλφια του Ψαραντώνης, Ψαρογιάννης και Ευρυδίκη Ξυλούρη, ο ανιψιός του Λάμπης Ξυλούρης, ο ξαδελφός του Νίκος Ξυλούρης. Εμφανίζονται επίσης, οι Λουδοβίκος των Ανωγείων, Χρήστος Λεοντής, Κώστας Φέρρης, Γιώργος Πετρόπουλος, Γεώργιος Σκουλάς, Στελής Σταυρακάκης, Μιχάλης Αεράκης, Μανώλης Μητσιάς.
Εμφανίζονται οι μουσικοί: Μιχάλης Σκουλάς (λαούτο), Βασίλης Δραμουντάνης (μαντολίνο, τραγούδι), Γιώργης Παχής (λύρα), Σπύρος Κουραδάκης (λαούτο).
Προβάλλεται οπτικοακουστικό αρχειακό υλικό που παραχώρησε ο κινηματογραφιστής Νίκος Καβουκίδης και το Πολεμικό Μουσείο, και φωτογραφικό υλικό από το αρχείο της οικογένειας Ξυλούρη. Χρησιμοποιήθηκαν αποσπάσματα από το ντοκιμαντέρ «Μαρτυρίες», σκηνοθεσία Νίκος Καβουκίδης, παραγωγή: Νίκος Καβουκίδης – Κ. Πίτσιος, 1975, από την εκπομπή «Μουσική Βραδυά» του Γιώργου Παπαστεφάνου, σκηνοθεσία: Μιχάλης Παπανικολάου, παραγωγή: ΕΡΤ 1976, και από την εκπομπή «Ο Νίκος Ξυλούρης και 3 Ποιήματα», σενάριο-σκηνοθεσία: Σταύρος Στρατηγάκος, παραγωγή: ΕΡΤ 2004.
Παρουσίαση: Χρίστος Βασιλόπουλος
Αρχισυνταξία: Δημήτρης Πετρόπουλος
Σκηνοθεσία – σενάριο: Χρίστος Βασιλόπουλος, Δημήτρης Πετρόπουλος
Διεύθυνση φωτογραφίας: Θεόδωρος Μανουσάκης
Διεύθυνση παραγωγής: Βασίλης Βασιλόπουλος
Δείτε περισσότερα στο http://archive.ert.gr