Απελευθέρωση Οκτώβριος 1944: Η δύσβατη πορεία προς την προσωρινή άνοιξη

του Πιέρρου Τζανετάκου

Όταν στις 12 Οκτωβρίου 1944 αποχώρησαν και τα τελευταία γερμανικά στρατεύματα από την Αθήνα, πλήθος κόσμου γεμάτο ενθουσιασμό ξεχύθηκε στους δρόμους της πρωτεύουσας, για να γιορτάσει επισήμως την απελευθέρωση από τους κατακτητές.

Όσα όμως είχαν συμβεί κατά τη διάρκεια των ετών που προηγήθηκαν δεν προμήνυαν ότι η χαρά και η ανάταση του λαού θα διαρκούσαν για πολύ. Η εξελισσόμενη διαμάχη των πολιτικών δυνάμεων και των στρατιωτικών βραχιόνων τους με διακύβευμα την μετακατοχική εξουσία βρισκόταν σε έξαρση ήδη από το χειμώνα 1943- 44 και δεν επρόκειτο να ολοκληρωθεί με την οριστική ήττα του Άξονα στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Αντιθέτως κλιμακώθηκε με μεγάλη ένταση. Στο παρόν άρθρο επιχειρείται μια συνοπτική προσέγγιση των γεγονότων και μια επιγραμματική ανάδειξη των πρωταγωνιστικών δυνάμεων της κατοχικής περιόδου, η οποία ολοκληρώνεται μεν στις 12 Οκτωβρίου 1944, γίνεται όμως και απαρχή νέων δεινών για τη χώρα, με τη μορφή αυτή τη φορά του εκτεταμένου Εμφυλίου Πολέμου, σε πρώτη φάση εντός των αθηναϊκών τειχών και εν συνεχεία στην ελληνική ύπαιθρο.

Ο συσχετισμός των δυνάμεων τον χειμώνα του 1943- 44

Τον χειμώνα του 1943- 44 η νίκη των συμμαχικών δυνάμεων επί του Άξονα είχε αρχίσει πλέον να διαγράφεται ξεκάθαρα στον πολεμικό ορίζοντα της Ευρώπης.

Την ίδια περίοδο όμως, τα ελληνικά πολιτικά πράγματα ήταν εντόνως περιπεπλεγμένα, καθώς εντός κι εκτός της χώρας λειτουργούσαν παραλλήλως τρία κέντρα εξουσίας, με διακριτούς και εν μέρει συγκρουόμενους στόχους: Πρώτο, η δοσιλογική, κατοχική κυβέρνηση Ράλλη στην Αθήνα. Δεύτερο, το ΕΑΜ- ΕΛΑΣ που κυριαρχούσε στην ύπαιθρο, αλλά διέθετε σημαντικά λαϊκά ερείσματα και στην πρωτεύουσα. Τρίτο, η ελληνική κυβέρνηση, η οποία βρισκόταν εξόριστη μαζί με τον Γεώργιο Β’, τμήμα του εθνικού στρατού και μέρος του αστικού κόσμου ανάμεσα σε Κάιρο και Λονδίνο.

Τα τρία κέντρα εξουσίας στόχευαν στην όσο το δυνατόν μεγαλύτερη αύξηση της επιρροής τους επί της διαδικασίας που αναμενόταν να ακολουθήσει μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου και μέσω της οποίας επρόκειτο να κριθεί η νομή της μεταπολεμικής εξουσίας. Επιβλέποντες και έχοντες ουσιαστικά το γενικό πρόσταγμα επί αυτής της ρευστής διαδικασίας ήταν οι Βρετανοί, η συμμαχική δύναμη που κυριαρχούσε στη χώρα πριν από την επιβολή της τριπλής κατοχής, που έθεσε τις βάσεις για την αντίσταση εναντίον των Γερμανίων και που είχε υπό τον πολιτικό έλεγχό της την εξόριστη κυβέρνηση, τον Γεώργιο Β’ και τα ελληνικά στρατεύματα που βρίσκονται στη Μέση Ανατολή.

Η κατάσταση είχε διαμορφωθεί κατ’ αυτόν τον ιδιαίτερο τρόπο, διότι η Ελλάδα εισήλθε στον Πόλεμο ευρισκόμενη υπό το δικτατορικό καθεστώς Μεταξά, το οποίο επιβλήθηκε στις 4 Αυγούστου 1936 με την κάλυψη του Γεωργίου Β’- μόλις ένα χρόνο μετά την παλινόρθωση της βασιλείας- και έχοντας ως κύριο στόχο τον περιορισμό των δημοκρατικών δυνάμεων, μεταξύ των οποίων τοποθετούνταν τότε και το ανερχόμενο ΚΚΕ.

Εντός, λοιπόν, αυτού του πολιτικού πλαισίου που είχε τεθεί την τετραετία 1936- 1940, αλλά εκ των πραγμάτων ανατράπηκε κατά τη διάρκεια της Κατοχής, δημιουργήθηκαν δύο αντιμαχόμενα στρατόπεδα, τα οποίο έριζαν για την κυριαρχία επί της «επόμενης μέρας» και διαχωρίζονταν δυναμικά, αφενός σε αυτούς που προσδοκούσαν την εκ νέου παγίωση του προπολεμικού κατεστημένου και όσων αυτό πρέσβευε και αφετέρου σε όσους επεδίωκαν την πλήρη αναδιάταξη του σκηνικού που είχε διαμορφωθεί επί Μεταξά και την εκδίωξη του Γεωργίου από το θρόνο. Ο διχασμός του Μεσοπολέμου ανάμεσα σε βενιζελικούς και μοναρχικούς αντικαταστάθηκε από ένα νέο δίπολο, αυτό που εν συντομία ονομάστηκε «εθνικόφρονες εναντίον κομμουνιστών».

Ανάμεσα σε αυτό το δίπολο στέκονταν αμήχανοι και πιεζόμενοι οι εκπρόσωποι των παλαιών πολιτικών κομμάτων, σημαίνοντα στελέχη των οποίων είτε είχαν ήδη (σιωπηρά ή φανερά) επιλέξει την πλευρά που θα προσέγγιζαν στο νεοδιαμορφούμενο τοπίο, είτε προσπαθούσαν να θέσουν τις βάσεις για μια πιο συναινετική προσέγγιση της μεταπολεμικής κατάστασης.

Το ΕΑΜ- ΕΛΑΣ

Από τη μία πλευρά του νέου διπόλου βρισκόταν το Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο (ΕΑΜ), το οποίο ιδρύθηκε με πρωτοβουλία του ΚΚΕ , συνεπικουρούμενου από μικρές σοσιαλιστικές ομάδες τον Σεπτέμβριο 1941. Το ΕΑΜ ήταν ο εκφραστής των δυνάμεων της ανατροπής του προπολεμικού καθεστώτος Μεταξά και η πρωτοπόρα δύναμη στην Αντίσταση εναντίον των κατακτητών. Έχοντας οργανωθεί αρχικά στις λαϊκές συνοικίες της Αθήνας, πρωτοστατώντας στις απεργίες κατά της πολιτικής επιστράτευσης που σχεδίαζαν οι Γερμανοί σε συνεργασία με τις δοσιλογικές κυβερνήσεις και αναπτύσσοντας δίκτυα αλληλεγγύης υπέρ των χειμαζόμενων από το λιμό φτωχών στρωμάτων, το ΕΑΜ απέκτησε μέσα σε διάστημα περίπου 1, 5 έτους ισχυρή κοινωνική υποστήριξη, ιδίως στις πιο απομακρυσμένες από το κέντρο περιοχές της πρωτεύουσας. Έως τον χειμώνα 1943- 44 το ΚΚΕ μέσω του ΕΑΜ διέθετε στην πόλη των Αθηνών ένα πολύπλοκο και πολυπληθές δίκτυο ανθρώπων, οι οποίοι δραστηριοποιούνταν τόσο ως πληροφοριοδότες εντός του γερμανοκρατούμενου κρατικού μηχανισμού, όσο και ως καθοδηγητές των συνεχώς αυξανόμενων οπαδών του.

Παραλλήλως, τον Ιανουάριο 1942 το ΕΑΜ συγκρότησε στρατιωτικό βραχίονα, τον Ελληνικό Λαϊκό Απελευθερωτικό Στρατό (ΕΛΑΣ), ο οποίος μετά και τον αφοπλισμό της ιταλικής Μεραρχίας Πινερόλο απέκτησε αξιοσημείωτη δύναμη πυρός και έως τα μέσα του 1943 κυριάρχησε στην ελληνική ύπαιθρο, αντιστάθηκε και πολέμησε με σφοδρότητα τους κατακτητές- καταλαμβάνοντας μάλιστα τον Μάρτιο του ίδιου έτους τις πόλεις της Νάουσας και της Καρδίτσας. Το φθινόπωρο του 1943 ο ΕΛΑΣ εξαπέλυσε στα βουνά της Στερεάς Ελλάδας και της Ηπείρου την πρώτη επίθεσή του εναντίον της έτερης σημαίνουσας αντιστασιακής οργάνωσης, του έως τότε αντιμοναρχικού Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Σύνδεσμου (ΕΔΕΣ).

Επρόκειτο για την πρώτη εμφύλια διαμάχη που σημειώθηκε σε ελληνικό έδαφος την περίοδο της Κατοχής. Έχοντας επίγνωση της στρατιωτικής δύναμής του, αλλά και ενεργοποιώντας τη διαδικασία που θα το καθιστούσε τον ισχυρότερο πόλο μετά τη λήξη του Πολέμου, το ΕΑΜ και μέσω αυτού το ΚΚΕ επέκτεινε τις επιχειρήσεις του και εναντίον άλλων αντιστασιακών οργανώσεων μικρότερης επιρροής, κυρίως στην περιοχή της Μακεδονίας.

Οι συγκρούσεις μεταξύ ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ κλιμακώθηκαν ραγδαία με πρωτοβουλία του πρώτου στις αρχές του 1944, ενώ τον Μάρτιο του ίδιου έτους το ΕΑΜ προχώρησε στην ίδρυση της Πολιτικής Επιτροπής Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ)- με πρόεδρο τον καθηγητή του Παν. Αθηνών Αλεξ. Σβώλο- κεφαλαιοποιώντας ουσιαστικά την κυριαρχία του στην ελληνική ύπαιθρο. Η σύσταση μιας πολιτικής αρχής με έδρα τους Κορυσχάδες Ευρυτανίας ήταν το πρώτο βήμα του ΕΑΜ για τη διαμόρφωση ενός παράλληλου πολιτικού κέντρου εξουσίας, το οποίο θα μπορούσε να σταθεί ανταγωνιστικά απέναντι τόσο από τη δοσιλογική όσο και από την εξόριστη κυβέρνηση.

Ο αντίκτυπος της μεγέθυνσης του αντιστασιακού κινήματος είχε φθάσει έως τα ελληνικά στρατεύματα που βρίσκονταν στη Μέση Ανατολή, εντός των οποίων αναπτύχθηκαν- ειδικά μετά τον Μάρτιο 1943- σημαντικοί θύλακες υποστηρικτών του Μετώπου. Ο συνδυασμός αυτών των γεγονότων θορύβησε τους Βρετανούς, οι οποίοι άρχισαν ν’ αναζητούν για πρώτη φορά πολιτικές μεθόδους περιορισμού του αντιστασιακού κινήματος, φοβούμενοι ότι η στρατιωτική κυριαρχία του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ σε όλη σχεδόν την κεντρική και βόρεια χώρα πλην της Ηπείρου θα έδινε στο ΚΚΕ την απόλυτη πρωτοβουλία των κινήσεων όταν πια οι Γερμανοί θα εγκατέλειπαν την Ελλάδα. Στην ίδια κατεύθυνση κινήθηκε φυσικά και η- άμεσα απειλούμενη- τρίτη κατοχική κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Ιωάννη Ράλλη, όχι όμως μέσω της πολιτικής αλλά δια των όπλων.

Η δοσιλογική κυβέρνηση Ράλλη και τα Τάγματα Ασφαλείας

Από την άλλη πλευρά του νέου διχασμού, διορισμένη από τις γερμανικές κατοχικές δυνάμεις στις 7 Απριλίου 1943, βρισκόταν η κυβέρνηση του Ιωάννη Ράλλη, η οποία είχε ήδη αντιληφθεί ότι η εξάπλωση του αντιστασιακού κινήματος του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ στο μεγαλύτερο μέρος της χώρας έπρεπε να κατασταλεί δια των όπλων. Η κοινή πεποίθηση, άλλωστε, ότι η ήττα του Άξονα πλησίαζε, δημιουργούσε στους δοσίλογους υποστηρικτές του κατακτητή ιδιαίτερη ανασφάλεια για το τι μέλλει γενέσθαι όταν οι Γερμανοί θα αποχωρούσαν από την Ελλάδα.

Σε αυτήν την κατεύθυνση, τον Ιούνιο 1943 η κυβέρνηση Ράλλη δημοσίευσε τον νόμο 260 («Περί συγκροτήσεως τεσσάρων ευζωνικών ταγμάτων»), σύμφωνα με τον οποίο έφεδροι και στρατεύσιμοι (που δεν είχαν ολοκληρώσει τη θητεία τους) δύνανται να καταταγούν εθελοντικά στους εν λόγω σχηματισμούς. Στο νόμο, μάλιστα, προβλεπόταν παροχή μισθού για ένα έτος- όσο δηλαδή διαρκούσε κατ’ αρχήν η θητεία, ενώ η κυβέρνηση προκειμένου να διευκολύνει την κατάταξη και πρώην δημοκρατικών αξιωματικών αποκαθιστούσε όσους είχαν αποταχθεί για πολιτικούς λόγους από το στράτευμα κατά τη δεκαετία του ’30.

Έως τον Φεβρουάριο 1944 περίπου 400 αξιωματικοί όλων των όπλων, προερχόμενοι από όλη την επικράτεια είχαν καταταγεί στα λεγόμενα Τάγματα Ασφαλείας, ενώ η δύναμη των υπαξιωματικών και των οπλιτών ξεπερνούσε τους 1. 500 άνδρες. Ήδη από τον Δεκέμβριο 1943 τα Τάγματα Ασφαλείας είχαν ξεκινήσει την αιματηρή δράση τους, στοχεύοντας φυσικά σε υποστηρικτές του ΕΑΜ- ΕΛΑΣ. Εν τω μεταξύ το ΚΚΕ είχε προβεί στην άτυπη ίδρυση της Ομάδας Περιφρούρησης Λαϊκού Αγώνα (ΟΠΛΑ), η οποία συνεπικουρούσε τον ΕΛΑΣ στη δημιουργία του ένοπλου αντίπαλου δέους εναντίον των Ταγμάτων Ασφαλείας.

Από τον Ιανουάριο 1944 έως και τον Σεπτέμβριο του ίδιου έτους οι μάχες που σημειώθηκαν στο λεκανοπέδιο της Αττικής ήταν εκατοντάδες και ιδιαιτέρως σφοδρές. Στις μάχες αυτές τα Τάγματα Ασφαλείας υποστηρίζονταν από τους Γερμανούς, τόσο σε ανθρώπινο δυναμικό, όσο και σε παραχώρηση υλικού και εγκαταστάσεων, ενώ οι δυνάμεις του ΕΛΑΣ προχωρούσαν πολλές φορές σε ανεξέλεγκτη αντεκδικητική δράση εναντίον δικαίων και αδίκων, εκκαθαρίζοντας κάθε πιθανό έρεισμα του «εσωτερικού εχθρού». Δημιουργήθηκε έτσι αβυσσαλέο μίσος όχι μόνο ανάμεσα στις δύο πλευρές, αλλά και μεταξύ των υποστηρικτών του ΕΑΜ και του αστικού κόσμου, γεγονός που δεν θα αργήσει να κεφαλαιοποιηθεί λίγους μήνες μετά την απελευθέρωση. Εν τω μεταξύ η δράση των Ταγμάτων Ασφαλείας είχε επεκταθεί και στην επαρχία, όπως για παράδειγμα στην Πάτρα, το Αγρίνιο, την Άμφισσα και τη Χαλκίδα, με αποτέλεσμα τα μέτωπα των μαχών να πολλαπλασιάζονται. Ήταν πλέον ξεκάθαρο, ότι όσο πλησίαζε η επόμενη μέρα, τόσο οι αντιμαχόμενες πλευρές προσπαθούσαν να θέσουν βαθύτερα τα θεμέλια για την κυριαρχία τους.

Η εξόριστη κυβέρνηση, ο Γεώργιος Β’ και οι Βρετανοί

Έχοντας εγκαταλείψει την Ελλάδα λίγο πριν οι Γερμανοί φθάσουν στην Αθήνα, η εξόριστη κυβέρνηση με πρωθυπουργό τον Εμμ. Τσουδερό εγκαταστάθηκε στο Κάιρο, υπό την κηδεμονία των Βρετανών, με κύριο μέλημά της να συγκροτήσει σε στρατιωτικό σώμα τους αξιωματικούς και τους οπλίτες που έφθαναν κρυφά στην Αίγυπτο, επιστρατεύοντας μάλιστα εθελοντικά και άνδρες από τον εκεί ελληνικό πληθυσμό.

Στόχος , αφενός η συνδρομή των συμμαχικών δυνάμεων στις επιχειρήσεις που διεξάγονταν στην Αφρική εναντίον του Άξονα, αφετέρου η διεκδίκηση δια της στρατιωτικής θωράκισής της μιας ισχυρότερης θέσης στη μεταπολεμική περίοδο. Εντός της εξόριστης κυβέρνησης και του αστικού κόσμου που τη συνόδευσε στο Κάιρο μαίνονταν οι αντεγκλήσεις των παλαιών πολιτικών παρατάξεων που είχαν τις ρίζες τους στην περίοδο του Μεσοπολέμου.

Από τη μία πλευρά βρισκόταν η πλειοψηφία των κυβερνητικών στελεχών με σαφείς αναφορές στο προπολεμικό μεταξικό καθεστώς, το οποίο στήριζαν με θέρμη ο βασιλιάς Γεώργιος Β’- ως «διαβατήριο» για τη θεσμική επιστροφή του με τη λήξη του Πολέμου στην Ελλάδα- και το μεγαλύτερο μέρος των εν ενεργεία αξιωματικών. Από την άλλη πλευρά, οι πολιτικοί εκπρόσωποι του βενιζελισμού και οι μετά το 1935 απότακτοι αξιωματικοί επεδίωκαν την επαναφορά τους στο προσκήνιο, από το οποίο είχαν απομακρυνθεί κατά τη διάρκεια της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.

Παραλλήλως, εντός των τάξεων του στρατεύματος εμφανίστηκαν και οι πρώτες προσκείμενες στο ΕΑΜ κινήσεις (πχ Αντιφασιστική Στρατιωτική Οργάνωση- ΑΣΟ), κύριο χαρακτηριστικό των οποίων ήταν το μένος εναντίον της βασιλείας και η διάθεση για αποτίναξη του παλαιού καθεστώτος Μεταξά. Ο συνδυασμός αυτών των γεγονότων καθιστούσε σχεδόν αδύνατη την ύπαρξη ενός σταθερού πολιτικού σχήματος, ενώ η δημιουργία οργανωμένου, πειθαρχημένου, μάχιμου αλλά και πολιτικά ελεγχόμενου στρατεύματος ήταν ακόμα δυσκολότερο εγχείρημα.

Το Φεβρουάριο 1942 ο Γεώργιος, με την έγκριση φυσικά των Βρετανών, ακύρωσε το διάταγμα του 1936- βάσει του οποίου αναστέλλονταν οι συνταγματικές ελευθερίες- πραγματοποιώντας μια προσπάθεια φιλελευθεροποίησης της κυβέρνησης. Στο σχήμα εντάχθηκε ο τότε κεντρώος πολιτικός Παν. Κανελλόπουλος, ο οποίος ανέλαβε αντιπρόεδρος και υπουργός Στρατιωτικών. Παρά το γεγονός ότι επί Κανελλόπουλου το στράτευμα ανασυγκροτήθηκε και έλαβε μέρος στη μάχη του Ελ Αλαμέιν, οι εντάσεις δεν άργησαν να επανέλθουν. Τον Φεβρουάριο 1943 φιλοβασιλικοί αξιωματικοί παραιτήθηκαν από τις θέσεις, διαμαρτυρόμενοι για την κατάληψη κρίσιμων θέσεων από βενιζελικούς συναδέλφους τους.

Η κίνηση αυτή προκάλεσε αλυσιδωτές αντιδράσεις στο εσωτερικό του στρατού, με ενεργότερη την κίνηση της ΑΣΟ να συλλάβει και να φυλακίσει τους διαμαρτυρόμενους φιλοβασιλικούς. Οι Βρετανοί προχώρησαν άμεσα στη λήψη μέτρων, κατέστειλαν τις δράσεις της ΑΣΟ, πραγματοποίησαν συλλήψεις και εκτοπίσεις, ενώ δεν δίστασαν να εγκρίνουν την εκτέλεση δύο μελών της Οργάνωσης. Η κατάσταση είχε αρχίσει να φεύγει από τον έλεγχό τους.

Ενώπιον της γιγάντωσης του ΕΑΜ, κατόπιν του σχηματισμού της ΠΕΕΑ και μετά από τα νέα κινηματικά επεισόδια που σημειώθηκαν τους πρώτης μήνες του 1944 εντός του στρατεύματος οι Βρετανοί, αφού εκκαθάρισαν με βίαιες και εκτεταμένες επιχειρήσεις τα «ταραχοποιά στοιχεία» και έθεσαν όλες τις ελληνικές δυνάμεις υπό ένοπλη επιτήρηση, αποφάσισαν να μεταβάλουν τη στάση τους απέναντι στο Μέτωπο.

Επιδίωξαν να διαπραγματευθούν πολιτικά με τους εκπροσώπους της ΠΕΕΑ, κάνοντας μάλιστα προσχηματική παραχώρηση όσον αφορά το πολιτειακό ζήτημα και την επιστροφή του Γεωργίου Β’ στον ελληνικό θρόνο. Ο Τσουδερός παραιτήθηκε από την πρωθυπουργία και στη θέση του τοποθετήθηκε από τους Βρετανούς ο Σοφ. Βενιζέλος μόλις για 13 μέρες, κατά τη διάρκεια των οποίων οι ελληνικές στρατιωτικές δυνάμεις της Μ. Ανατολής ουσιαστικά διαλύθηκαν: Οι υποστηρικτές του ΕΑΜ περιορίστηκαν σε στρατόπεδα συγκέντρωσης, ενώ οι αμιγώς φιλοβασιλικοί αξιωματικοί και οπλίτες στελέχωσαν τον Ιερό Λόχο και την Ορεινή Ταξιαρχία, δύο σώματα σχετικά ολιγομελή μεν αλλά ιδεολογικά ομοιογενή, τα οποία τους επόμενους μήνες επρόκειτο να διαδραματίσουν διακριτό ρόλο στις εξελίξεις.

Αναζητώντας λύση προς αντικατάσταση του Βενιζέλου, ο οποίος είχε ολοκληρώσει επιτυχώς την καταστολή του εαμικού κινήματος στη Μ. Ανατολή αλλά θεωρείτο πλέον «φθαρμένος», οι Βρετανοί στα μέσα Απριλίου κάλεσαν στο Κάιρο τον Γεώργιο Παπανδρέου, παλιό υπουργό του Βενιζέλου, εκπρόσωπο του δημοκρατικού σοσιαλισμού στην Ελλάδα, αλλά και σθεναρό αντικομμουνιστή, στον οποίο και ανέθεσαν την πρωθυπουργία. Το πολιτικό σκεπτικό των Βρετανών υποδείκνυε πλέον, ότι το πρώτο βήμα για λύση του ελληνικού ζητήματος προϋπέθετε το κάλεσμα όλων των δυνάμεων που εμπλέκονταν στα πράγματα- πλην φυσικά της κατοχικής κυβέρνησης- σε ενότητα.

Παραλλήλως, τον Μάιο 1944 θορυβημένος ο Τσόρτσιλ από την προέλαση του Κόκκινου Στρατού στη νοτιοανατολική Ευρώπη, πραγματοποιεί την πρώτη κρούση προς τον Στάλιν, προτείνοντας στη Σοβιετική Ένωση τον έλεγχο της Ρουμανίας με αντάλλαγμα την πρωτοβουλία των ενεργειών της Βρετανίας στην Ελλάδα. Οι Σοβιετικοί εμφανίστηκαν κατ’ αρχάς θετικοί. Ο βρετανός πρωθυπουργός ήθελε να εξασφαλίσει ότι το ΚΚΕ δεν θα έβρισκε ευήκοα ώτα σε πιθανή πρόταση για στρατιωτική κατάληψη της εξουσίας στην Ελλάδα, αλλά θα προτιμούσε να διαπραγματευθεί σε πολιτικό επίπεδο με τις αστικές δυνάμεις- και κατ’ επέκταση με τους Βρετανούς- το μεταπολεμικό μέλλον της χώρας. Την ίδια ώρα ο Τσόρτσιλ προετοιμαζόταν και για το ενδεχόμενο πολεμικής σύγκρουσης με το ΕΑΜ, εάν αυτό καθίστατο απαραίτητο. Η Αγγλία έδειχνε αποφασισμένη να κρατήσει πάση θυσία την επιρροή της στην Ελλάδα, έτσι ώστε να διατηρήσει σημαίνοντα ρόλο στα Βαλκάνια στο πλαίσιο του ριζικού ανασχηματισμού που σημειωνόταν με την παρουσία των Σοβιετικών στην περιοχή.

Προς την κατεύθυνση της πολιτικής λύσης ο βρετανός πρέσβης στην ελληνική κυβέρνηση σερ Ρέτζιναλντ Λήπερ, διοργάνωσε με κάθε λεπτομέρεια το Συνέδριο του Λιβάνου, στο οποίο κλήθηκαν να συμμετάσχουν εκπρόσωποι όλων των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων και των αντιστασιακών οργανώσεων. Σκοπός των Βρετανών ήταν να καταλήξει το Συνέδριο στο σχηματισμό ευρείας και εδραιωμένης κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, η οποία θα επέστρεφε στην απελευθερωμένη Αθήνα και θα είχε ως κύριο μέλημά της την εξυπηρέτηση των συμφερόντων τους. Αφού οι Βρετανοί εκκαθάρισαν τις φιλοεαμικές δυνάμεις στη Μέση Ανατολή, ξεκίνησαν την προσπάθεια να περιχαρακώσουν πολιτικά την ΠΕΕΑ και μέσω αυτής το ΚΚΕ, διευκολύνοντας έτσι τη δυσχερή διαδικασία της ανακατάληψης των εαμοκρατούμενων ελληνικών εδαφών από τους ίδιους και τον αστικό κόσμο, η πλειοψηφία του οποίου είχε πλέον ταχθεί στο πλευρό τους.

Από το Λίβανο στην Καζέρτα

Στις 17 Μαΐου 1944 στο ξενοδοχείο του Λιβάνου «Δάσος της Βουλώνης» συγκεντρώθηκαν εκπρόσωποι όλων των προπολεμικών πολιτικών δυνάμεων και των αντιστασιακών σχηματισμών που δραστηριοποιούνταν στην Ελλάδα. Από το Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα ο πρωθυπουργός Γ. Παπανδρέου, από το Κόμμα των Φιλελευθέρων ο Σοφ. Βενιζέλος, από το Λαϊκό Κόμμα ο Δ. Λόντος, από το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα ο Παν. Κανελλόπουλος, από το Προοδευτικό Κόμμα ο Γ. Σακαλής, από Αγροτικό Δημοκρατικό Κόμμα ο Αλ. Μυλωνάς, από ην Ένωση Αριστερών ο Ι. Σοφιανόπουλος, ο στρατηγός Κ. Βεντήρης από τις (μη αναγνωρισμένες και απροσδιόριστης δράσης) Εθνικές Δυναμικές Οργανώσεις, ο Κ. Πυρομάγλου του ΕΔΕΣ και ο Γ. Καρτάλης από την ΕΚΚΑ. Η ΠΕΕΑ επέλεξε να στείλει στο Συνέδριο εκπροσώπους όλων των τάσεων: Οι Σβώλος Αγγελόπουλος και Ασκούτσης από την Πολιτική Επιτροπή, ο Πέτρος Ρούσος από το ΚΚΕ, οι Πορφυρογένης και Στρατής από το ΕΑΜ, καθώς και ο στρατηγός Σαράφης ως στρατιωτικός σύμβουλος.

Το Συνέδριο ξεκίνησε με τη δριμύτατη επίθεση των αντιπροσώπων του ΕΔΕΣ, της ΕΚΚΑ και τον Εθνικών Δυναμικών Οργανώσεων με τη συνδρομή του Λαϊκού Κόμματος, αλλά και του Γ. Παπανδρέου εναντίον του ΕΑΜ, το οποία και κατηγόρησαν ως υποκινητή της αντεθνικής δράσης του ΕΛΑΣ εναντίον των υπολοίπων αντιστασιακών οργανώσεων.

Είχε προηγηθεί, άλλωστε, η στυγερή δολοφονία του ηγέτη της ΕΚΚΑ Δημ. Ψαρρού από άνδρες του ΕΛΑΣ, γεγονός που ακόμα έως και σήμερα παραμένει αναιτιολόγητο. Οι επιθέσεις απευθύνονταν κυρίως εναντίον του ΚΚΕ, το οποίο κατηγορούνταν ανοικτά επεδίωκε να διαμορφώσει δια τις βίας τις συνθήκες εκείνες που θα του επέτρεπαν να κατακτήσει την εξουσία όταν η Ελλάδα απελευθερωνόταν. Από την αρχή των συζητήσεων η ΠΕΕΑ βρέθηκε απολογούμενη και καλούνταν να αποδείξει έμπρακτα ότι δεν κατέφθασε στο Λίβανο με στόχο να τορπιλίσει την προοπτική της εθνικής ενότητας. Αυτή ήταν η κύρια αιτία βάσει της οποίας τρεις μέρες μετά, στις 20 Μαΐου οι εκπρόσωποί της υπέγραψαν το «Εθνικό Συμβόλαιο» παρά το γεγονός ότι οι όροι που περιλαμβάνονταν σ’ αυτό απείχαν παρασάγγας από όσα είχαν συμφωνηθεί στο βουνό πριν από την αναχώρηση της αντιπροσωπείας για το Λίβανο. Κύρια σημεία του «Εθνικού Συμβολαίου» ήταν τα εξής: Ο σχηματισμός κυβέρνησης εθνικής ενότητας με τη συμμετοχή όλων των παρατάξεων, η οποία όμως δεν θα έστελνε κλιμάκιο υπουργών στα βουνά της Ελλάδας. Η υπαγωγή όλων των ανταρτικών δυνάμεων στην ενιαία κυβέρνηση και ο όσο το δυνατόν ταχύτερος σχηματισμός εθνικού στρατού, με πλήρη πρωτοβουλία της κυβέρνησης και του βρετανικού στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Η επιβολή σκληρών κυρώσεων στους προδότες και στους υπεύθυνους των κινημάτων της Μέσης Ανατολής. Η όσο το δυνατόν ταχύτερη μετά την απελευθέρωση διενέργεια εκλογών. Η επιστροφή του βασιλιά μόνο μετά από δημοψήφισμα.
Όταν οι όροι του «Εθνικού Συμβολαίου» έγιναν γνωστοί στους «σκληρούς του βουνού» η αντίδραση ήταν εντονότατη. Αμέσως ζητήθηκαν εξηγήσεις από την αντιπροσωπεία στο Λίβανο για την υπογραφή του «Εθνικού Συμβολαίου», το οποίο θεωρήθηκε- και πράγματι ήταν- ήττα για την ΠΕΕΑ. Τα σημεία που ενόχλησαν περισσότερο το ΕΑΜ, την ΠΕΕΑ και το ΚΚΕ ήταν η υπαγωγή των ανταρτικών δυνάμεων στην κυβέρνηση, ο σχηματισμός εθνικού στρατού με τη συνδρομή των Βρετανών και η μη καταδίκη των Ταγμάτων Ασφαλείας. Ξεκίνησε έτσι μια διαπραγματευτική διελκυστίνδα μεταξύ βουνού- κυβέρνησης Παπανδρέου και Βρετανών, η οποία διήρκησε περισσότερο από δύο μήνες. Και ενώ οι όροι που έθετε η ΠΕΕΑ δεν γίνονταν σε καμία περίπτωση δεκτοί, η ηγεσία ΕΑΜ και ΚΚΕ αναζητούσε υποστήριξη από τη Σοβιετική Ένωση, αγνοώντας προφανώς τη «συναλλαγή» των τελευταίων με του Βρετανούς (λίγες μέρες πριν από τη διεξαγωγή του Συνεδρίου στο Λίβανο) όσον αφορά την επιρροή του καθενός σε Ρουμανία και Ελλάδα αντιστοίχως. Τελικά, ο πρεσβευτής της ΕΣΣΔ στην ελληνική κυβέρνηση στο Κάιρο διαβίβασε μέσω του α’ συμβούλου της πρεσβείας στον Π. Ρούσο και του επιτετραμμένου στον Αγγ. Αγγελόπουλο ότι η Συμφωνία του Λιβάνου ανταποκρινόταν προς τη σημερινή κατάσταση και πως στελέχη της ΠΕΕΑ πρέπει να συμμετάσχουν στην κυβέρνηση. Κατόπιν αυτής της εξέλιξης, στις 29 Ιουλίου η εαμική παράταξη αποδέχτηκε τη συμμετοχή της στο κυβερνητικό σχήμα άνευ όρων, όπως ακριβώς είχε συμφωνηθεί στον Λίβανο στις 20 Μαΐου. Οι Βρετανοί είχαν πετύχει τον κύριο στόχο τους: Ο ΕΛΑΣ ετίθετο υπό τις διαταγές της κυβέρνησης και οι ίδιοι αναλάμβαναν την υψηλή εποπτεία στο σχηματισμό του εθνικού στρατού. Τόσο από πολιτική, όσο και από στρατιωτική άποψη είχαν πλέον το πάνω χέρι στη διαμόρφωση της επόμενης μέρας, ενώ την ίδια ώρα είχαν δημιουργήσει ρήγμα στην ΠΕΕΑ και το βουνό καθώς κατά τη διάρκεια των διαπραγματεύσεων ακούστηκαν εντός της Επιτροπής πολλές και παντελώς διαφορετικές απόψεις όσον αφορά τη στάση που θα έπρεπε να τηρηθεί ενώπιον των εξελίξεων. Την ίδια περίοδο ο Τσόρτσιλ αποφάσισε ότι όταν η Ελλάδα απελευθερωθεί από τους Γερμανούς θα στείλει στη χώρα εκστρατευτικό σώμα, προκειμένου να προστατεύσει την κυβέρνηση εθνικής ενότητας και να εξασφαλίσει τον περιορισμό του ΕΛΑΣ.

Η Συμφωνία της Καζέρτας

Στις 7 Σεπτεμβρίου 1944 η κυβέρνηση εθνικής ενότητας, στην οποία πλέον συμμετέχουν και μέλη της ΠΕΕΑ, μεταφέρεται στην ιταλική πόλη Καζέρτα, προετοιμαζόμενη να αφιχθεί στην Αθήνα όταν αποχωρήσουν και τα τελευταία γερμανικά στρατεύματα. Οι Βρετανοί προβληματίζονταν σχετικά με την αντίδραση του ΕΛΑΣ όταν τα στρατεύματά τους θα αποβιβάζονταν στην Αθήνα, σύμφωνα με τον σχεδιασμό του Τσόρτσιλ. Το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής όρισε ανώτατο διοικητή των αγγλικών δυνάμεων που θα στέλνονταν στην Ελλάδα τον υποστράτηγο Ρόναλτ Σκόμπι και κάλεσαν τους ηγέτες των ανταρτικών δυνάμεων ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, Σαράφη και Ζέρβα, στην Ιταλία να συμφωνήσουν την υπαγωγή τους στις διαταγές των Βρετανών. Στη Συμφωνία της Καζέρτας περιλαμβάνονταν επίσης οι εξής βασικοί όροι: Όσον αφορά την Αθήνα, απαγορευόταν η ανάληψη οποιασδήποτε στρατιωτικής πρωτοβουλίας που δεν έχει την έγκριση του Σκόμπι. Οριοθετούνταν η δράση του Ζέρβα και του Σαράφη μόνο για την παρενόχληση των γερμανικών στρατευμάτων που αποχωρούν από την Ελλάδα. Η δράση του Σαράφη δεν επιτρεπόταν να ασκείται στην Αθήνα, την Πελοπόννησο και τη Θράκη. Τα Τάγματα Ασφαλείας θεωρούνταν όργανα του εχθρού.
Με την υπαγωγή του ΕΛΑΣ στις διαταγές του Σκόμπι και τον περιορισμό της δράσης του εκτός της Αττικής οι Βρετανοί έκαναν ακόμα ένα σημαντικό βήμα προς την επίτευξη του τελικού στόχου τους που δεν ήταν άλλος από τον αφοπλισμό του αντιστασιακού κινήματος, την εγκαθίδρυση της κυριαρχίας τους στην απελευθερωμένη Ελλάδα και τη δημιουργία ενός σημαντικού αναχώματος εναντίον των επελαύνοντων Σοβιετικών στην νοτιοανατολική Ευρώπη. Παράλληλα, οι εκπρόσωποι των αστικών κομμάτων, εξασφάλιζαν την απρόσκοπτη μεταπολεμική ύπαρξη τους και μεγιστοποιούσαν τις πιθανότητες να είναι αυτοί οι πρωταγωνιστές στη νομή της νέας εσωτερικής εξουσίας.

Η Αθήνα είναι ελεύθερη αλλά η άνοιξη είναι προσωρινή
Στις 12 Οκτωβρίου 1944 αποχώρησαν από την Αθήνα και τα τελευταία γερμανικά στρατεύματα. Η πρωτεύουσα ήταν πλέον επισήμως απελευθερωμένη από τον γερμανικό ζυγό. Ο ενθουσιασμός του πλήθους ήταν διάχυτος και η μέρα αυτή εορτάστηκε άνευ προηγουμένου, σαν άλλη εθνική παλιγγενεσία. Έξι μέρες μετά, στις 18 Οκτωβρίου κατέφθασε από την Ιταλία η κυβέρνηση Εθνικής Ενότητας και ο Γ. Παπανδρέου ανεβάζει στον ιστό της Ακρόπολης την ελληνική σημαία. Η άνοιξη, όμως, δεν ήταν δυνατόν να σβήσει από τις μνήμες των Ελλήνων όσα είχαν συμβεί τα προηγούμενα χρόνια. Ήταν απλώς προσωρινή, το αίμα δεν είχε στεγνώσει ακόμα. Αθήνα, επαρχία και Μέση Ανατολή είχαν για χρόνια μετατραπεί σε αρένα εμφύλιου θανάτου και οι λογαριασμοί παρέμεναν ανοικτοί. Τις ίδιες μέρες τα ισχυρές ξένες δυνάμεις, οσονούπω νικήτριες του Πολέμου, διαμοίραζαν σε κλειστές συσκέψεις την τύχη της Ελλάδας, ερήμην των Ελλήνων. Όμως, παρά τις συμφωνίες και τις υποχωρήσεις που είχαν προηγηθεί η αντιπαράθεση για την εξουσία επί της ελεύθερης Ελλάδας μόλις τότε ξεκινούσε και έμελε να ολοκληρωθεί πολλά χρόνια αργότερα, με βάση το συσχετισμό των δυνάμεων που επιχειρήθηκε να περιγραφεί στο παρόν άρθρο. Ο ακαδημαϊκός και λογοτέχνης Πέτρο Χάρη περιγράφει με ενάργεια την κατάσταση που επικρατούσε στην Αθήνα την 12η Οκτωβρίου: «Η πρώτη μέρα της λευτεριάς είναι ένα μεγάλο ποτάμι. Βλέπεις στους δρόμους και στις πλατείες της Αθήνας μια φουρτουνιασμένη ανθρωποθάλασσα, που όλο και μεγαλώνει, όλο και πλαταίνει και γεμίζει την πόλη με τη βουή μιας δύναμης, που θέλει να ξεσπάσει ν’ αλαφρώσει από την οργή που πολύ την έχει βασανίσει, να γίνει παντού κυρίαρχη και να μη βρίσκει πουθενά εμπόδια (…) Όλοι και όλα νιώθεις πως κάποια ετοιμασία κάνουν. Κι αν στήσεις μ’ επιμονή αυτί, ακούς, ξεχωρίζεις τα βήματα μιας νέας ζωής, που έρχεται με καλπασμό. Ωστόσο, όσο κι αν προσπαθείς, δεν καταφέρνεις να καταλάβεις και να πεις αν είναι φιλικά τα βήματα που ακούς, αν η ευτυχία που πρέπει πια να’ ρθει ή η Δευτέρα Παρουσία, η ώρα που θα γίνει η μεγάλη κρίση έπειτα από τα βάσανα που πέρασε ένας ολόκληρος λαός, η χώρα όλη, ό κόσμος όλος».