Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης, ακαδημαϊκός και ομότιμος καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης, ο πιο διακεκριμένος μελετητής στην Ελλάδα των ιδεών του Διαφωτισμού, φέρνει ξανά στο προσκήνιο μέσα από δύο νέες εκδόσεις ένα από τα βασικότερα θέματα με τα οποία έχει καταπιαστεί στην πολυετή έρευνα και διδασκαλία του: ο Διαφωτισμός είναι ένα φιλοσοφικό και πολιτικό ρεύμα που έκλεισε προ πολλού τον κύκλο του ή ακόμα επηρεάζει –έστω και με υπολανθάνοντα τρόπο– τον σύγχρονο κόσμο στην εποχή της μετανεωτερικότητας;
Πρόκειται για το βιβλίο «Στο όνομα της ελευθερίας», σε επιμέλεια και πρόλογο του Πέτρου Παπασαραντόπουλου, καθώς και για το σημαντικό έργο του John Robertson «Διαφωτισμός. Μια συνοπτική εισαγωγή», σε πρόλογο Π. Κιτρομηλίδη και μετάφραση Θεοχάρη Αναγνωστόπουλου. Και τα δύο βιβλία κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Επίκεντρο» στη Θεσσαλονίκη.
Φαινομενικά αυτόνομες, οι δύο αυτές νέες εκδόσεις λειτουργούν συμπληρωματικά μεταξύ τους, ακολουθώντας το βασικό αξίωμα του Peter Gay και του Jonathan Israel, ότι ο Διαφωτισμός είναι μια ανολοκλήρωτη ακόμα διαδικασία, ένα στοίχημα που η ανθρωπότητα οφείλει να κερδίσει. Με διαφορετική προσέγγιση, τα δύο βιβλία εξετάζουν με απλό, ευνόητο, αλλά όχι απλοϊκό τρόπο, ένα κοινό θέμα, το πώς δηλαδή οι διαφωτιστικές αρχές παρεισφρέουν στην πολιτική, κοινωνική και οικονομική καθημερινότητα. Θα μπορούσε κανείς να πει, ότι λειτουργούν συμπληρωματικά, σε τέτοιο βαθμό, ώστε ο αναγνώστης μπορεί να διαμορφώσει μια σφαιρική άποψη για το θέμα μόνο αν διαβάσει και τα δύο μαζί.
Ο τόμος «Στο όνομα της ελευθερίας» ερανίζει συνολικά 13 συνεντεύξεις του Πασχάλη Κιτρομηλίδη σε μεγάλες εφημερίδες, στη δημόσια τηλεόραση, αλλά και σε τοπικά έντυπα και ραδιόφωνα. Πλην ολίγων, που δόθηκαν από το 2005 έως και το 2009, οι περισσότερες έχουν δημοσιευτεί την τελευταία δεκαετία, την περίοδο της συστημικής κρίσης που ταλάνισε την παγκόσμια οικονομία. Η επιλογή μόνο τυχαία δεν είναι: η κρίση δεν παρέσυρε στην πτώση μόνο το οικονομικό σύστημα, αλλά και την ίδια τη νεωτερικότητα, όπως αυτή διαμορφώθηκε μετά τον Διαφωτισμό. Ιδιαίτερα καταστροφική ήταν και για την Ελλάδα, καθώς όχι μόνο η κοινωνία και η οικονομία άγγιξαν πολλές φορές την καταστροφή, αλλά προσέφεραν γόνιμο έδαφος για την (επαν)εμφάνιση λαϊκιστικών νοοτροπιών, που έθεσαν σε αμφισβήτηση βασικές διαφωτιστικές αξίες –ελευθερία, ισονομία, ανεξιθρησκία, εθνική ταυτότητα– καθώς και το πιο λαμπρό πρόταγμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, δηλαδή τον προσανατολισμό της Ελλάδας προς τη Δύση, με τη δημιουργία ενός νεωτερικού κράτους δικαίου, τον υγιή αναστοχασμό της σχέσης με το παρελθόν και τον αγώνα για την άρση του φανατισμού και της μισαλλοδοξίας.
Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης συνδυάζει με μοναδικό τρόπο τον δημόσιο/πολιτικό με τον επιστημονικό λόγο. Ιδίως οι συνεντεύξεις του στην τηλεόραση και το ραδιόφωνο -ανεπεξέργαστες σχεδόν απομαγνητοφωνήσεις των λεγομένων του– αίρουν τα όρια γραπτού και προφορικού λόγου, προσφέροντας στον αναγνώστη μια αδιάκοπη ροή σκέψεων και επιχειρημάτων.
Αν θα μπορούσε να οριστεί μια κεντρική ιδέα, μια κωδικοποίηση των συνεντεύξεων του διαπρεπούς ακαδημαϊκού και ερευνητή, αυτή θα ήταν η «κακοποίηση» των ιδεών του Διαφωτισμού στην Ελλάδα, όπως αυτή εκφράστηκε τόσο με την αδιαφορία του συνόλου για αυτές στις μέρες της επίπλαστης ευημερίας, όσο κυρίως στον φανατικό και ιδεοληπτικό λόγο που αναπτύχθηκε γύρω από το δίπολο μνημόνιο – αντιμνημόνιο. Η «ανοιχτοσύνη» του Διαφωτισμού ήταν αυτή που επλήγη κατά κύριο λόγο την περίοδο της κρίσης. Για τον Κιτρομηλίδη, η εσωστρέφεια της ελληνικής κοινωνίας πυροδοτήθηκε από την έντονη κριτική που δέχτηκε η έννοια του φιλελευθερισμού, που –σκοπίμως ή μη– συνδέθηκε με το νεοφιλελεύθερο οικονομικό σύστημα και τις καταστροφικές συνέπειες της εν λόγω πολιτικής. Εκεί εδράζεται και η κακοποίηση του όρου: η καθεστηκυία τάξη ταύτισε τον νεοφιλελευθερισμό με την ανεξέλεγκτη οικονομική δράση, τοποθετώντας πάνω από τον άνθρωπο το κέρδος, με τρόπο σχεδόν δογματικό. Από την άλλη πλευρά, η Αριστερά δαιμονοποίησε μέσω της αντιμνημονιακής ρητορικής τον φιλελευθερισμό, αδυνατώντας να δει σε αυτόν την μακρόχρονη πορεία της κοινωνίας για την κατάκτηση της ατομικής ελευθερίας σε ισορροπία με το δημόσιο καλό, την καταπολέμηση των δογματικών αγκυλώσεων και του βίαιου αυταρχισμού. Το αποτέλεσμα αυτής της ανορθολογικής λαίλαπας που σάρωσε τη χώρα είναι το δυστοπικό παρόν που βιώνουμε, με την αμφισβήτηση της ευρωπαϊκής προοπτικής, την αποθέωση σύγχρονων απολυταρχικών καθεστώτων, την κυριαρχία της ρητορικής του μίσους και την επικράτηση του άκρατου ατομικισμού έναντι της πολιτικής αρετής.
Μόνη λύση είναι να κατανοήσουμε επιτέλους το «ελληνικό πρόβλημα» στις ορθές του διαστάσεις: όχι μόνο ως οικονομικό, αλλά βαθύτατα δομικό και ανθρωπολογικό, ώστε να ανατρέξουμε στις ρίζες του και να βρούμε – επιτέλους – μια βιώσιμη λύση, αξιοποιώντας ή καλύτερα ανακαλύπτοντας ξανά τα ιδεώδη του Διαφωτισμού. Με τα λόγια του ίδιου του Κιτρομηλίδη, πρέπει «να αντιληφθούμε τον Διαφωτισμό ως ένα ιστορικό φαινόμενο, πολύ μεγάλης σημασίας για τον προσδιορισμό του νέου ελληνισμού, γιατί ο Διαφωτισμός είναι που προσδίδει στον σύγχρονο ελληνισμό την ταυτότητά του. Πρέπει να προσπαθήσουμε να τον διατηρήσουμε πρώτα σε ένα επίπεδο επιστημονικό, με την έκδοση και μελέτη των πηγών, οι οποίες είναι δημοσιευμένες και πρέπει να παρουσιαστούν σε νέες εκδόσεις, για να είναι προσιτές και στους φοιτητές και στους άλλους μελετητές, και δεύτερον, να καλλιεργήσουμε μια άλλη αντίληψη στην κοινωνία, η οποία να συμβάλει στο να αποβούν οι αξίες του Διαφωτισμού κεκτημένο της ελληνικής κοινωνίας».
Ιδιαίτερη αξία έχει το επίμετρο του βιβλίου, με την αναδημοσίευση παλαιότερων επιστημονικών άρθρων του Πασχάλη Κιτρομηλίδη για την πολιτική σκέψη τριών διακεκριμένων εκπροσώπων του Νεοελληνικού Διαφωτισμού, του Ευγένιου Βούλγαρη, του Ιώσηπου Μοισιόδακα και του Αδαμάντιου Κοραή. Καθόλου τυχαία επιλογή, καθώς η αμφιταλάντευση του Βούλγαρη ανάμεσα στη νεωτερικότητα και την παράδοση, ο σταθερός προσανατολισμός του Μοισιόδακα προς την φιλοσοφία και πολιτική πραγματικότητα της Δύσης των μέσων του 18ου αιώνα, αλλά και η μακρόχρονη πνευματική παραγωγή του Κοραή που συνδέει τις αρχές του Νεοελληνικού Διαφωτισμού με το μεταπελευθερωτικό κράτος, δίνουν μια πλήρη εικόνα της ευρύτητας του πολιτικού στοχασμού εκείνης της κρίσιμης περιόδου για τη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας των Νεοελλήνων.
Τη μεγάλη εικόνα σχετικά με τη διείσδυση των διαφωτιστικών αξιών στη δημόσια σφαίρα των ευρωπαϊκών κοινωνιών και στον τρόπο που αυτή διαμορφώθηκε με την εμφάνιση νέων μορφών κοινωνικότητας που δεν υπόκειντο στον έλεγχο αυταρχικών κυβερνήσεων και μοναρχικών αυλών, δίνει πολύ ευσύνοπτα και κατατοπιστικά το έργο του John Robertson «Διαφωτισμός. Μια συνοπτική εισαγωγή». Η συσχέτιση με τα όσα ισχύουν στην ελληνική πραγματικότητα, όπως αυτή περιγράφηκε ανωτέρω, είναι κάτι παραπάνω από προφανής. Προλογίζοντας το βιβλίο, ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης υπογραμμίζει χαρακτηριστικά: «Σε μια εποχή που στη χώρα μας, μέσα σε όλα τα άλλα παράδοξα που συμβαίνουν γύρω μας, και η μελέτη του Διαφωτισμού φαίνεται να περνά στα χέρια των εχθρών των αξιών της νεωτερικότητας και της ελευθερίας που εκείνος αντιπροσωπεύει, καλό και χρήσιμο θα ήταν να διαβαστεί το βιβλίο του John Robertson».
Στο έργο του, ο John Robertson παρουσιάζει την ιστορία του Διαφωτισμού και τις βασικές του ιδέες. Αναγνωρίζοντας τα σημαντικά πνευματικά του επιτεύγματα, εξετάζει τους πολλούς τρόπους με τους οποίους οι στοχαστές του Διαφωτισμού συνειδητά επιδίωξαν να προωθήσουν τον στόχο της ανθρώπινης βελτίωσης, προωθώντας την καλύτερη κατανόηση της θρησκείας, των καλών τρόπων συμπεριφοράς, της οικονομικής βελτίωσης και της υποταγής της κυβέρνησης στην κοινή γνώμη. Το βιβλίο αυτό εντάσσεται στη σειρά των «συνοπτικών εισαγωγών» του εκδοτικού οίκου του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, που αποτελεί μια εξαιρετική συλλογή συνοπτικών ανασκοπήσεων κεντρικών ζητημάτων σε ολόκληρο το φάσμα του επιστητού και ήδη αριθμεί περισσότερους από 200 τίτλους.
Ο Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι ομότιμος καθηγητής της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και προσφάτως εξελέγη από την Ακαδημία Αθηνών τακτικό μέλος στην έδρα της Ιστορίας των Πολιτικών Θεωριών της Τάξεως των Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών.
Υπηρέτησε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών από το 1980 έως το 2016, αρχικά στην ενιαία Νομική Σχολή και εν συνεχεία ως αναπληρωτής καθηγητής (1983) και καθηγητής (1987) της Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης. Διετέλεσε επίσης διευθυντής του Κέντρου Μικρασιατικών Σπουδών και του Ινστιτούτου Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (2000-2011). Υπήρξε επισκέπτης καθηγητής στα Πανεπιστήμια Harvard και Brandeis στις ΗΠΑ, Visiting Fellow στα Πανεπιστήμια Cambridge και Οξφόρδης, Directeur d’Etudes invité στην Ecole des Hautes Etudes en Sciences Sociales στο Παρίσι, Fernand Braudel Senior Fellow στο European University Institute, Φλωρεντία και Visiting Professor στο Harvard University Centre for Italian Renaissance Studies, Φλωρεντία. Είναι μέλος του Επιστημονικού Συμβουλίου της Βουλής των Ελλήνων από το 2004 και συγγραφέας ή επιμελητής άνω των πενήντα αυτοτελών εκδόσεων και πέραν των διακοσίων εξήντα άρθρων και βιβλιοκρισιών σε επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους. Εκτός από τα ελληνικά και τα αγγλικά, βιβλία του έχουν μεταφραστεί στα ρωσικά, ρουμανικά, βουλγαρικά και σερβικά. Τιμήθηκε με το Βραβείο Εξαίρετης Πανεπιστημιακής Διδασκαλίας εις μνήμην Ξανθόπουλου-Πνευματικού (2016), το Αριστείον των Ιστορικών και Κοινωνικών Επιστημών της Ακαδημίας Αθηνών (2018) και τον Ταξιάρχη του Τάγματος της Τιμής της Ελληνικής Δημοκρατίας (2015).
Info:
Πασχάλης Μ. Κιτρομηλίδης
Στο όνομα της ελευθερίας
Επιμέλεια – πρόλογος: Πέτρος Παπασαραντόπουλος
ISBN: 9789604588800
Σελίδες: 240
John Robertson
Διαφωτισμός, μια συνοπτική εισαγωγή
Πρόλογος: Πασχάλης Κιτρομηλίδης
ISBN: 9789604587827
Σελίδες: 224
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος