“Η επιβολή του κράτους”: γράφει η Βασιλική Λάζου

ΜΙΑ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Γιατί, λοιπόν, ένα βιβλίο για την επιβολή του κράτους την περίοδο του Εμφυλίου;

Από παιδί με γοήτευε η Ιστορία και ο τρόπος με τον οποίο τα μεγάλα γεγονότα μπλέκονταν με τις ζωές των ανθρώπων. Ο πατέρας μου, τακτικός αναγνώστης του περιοδικού Εικονογραφημένη Ιστορία και ο παππούς μου, προοδευτικoί δάσκαλοι παλιάς κοπής, ήταν αυτοί που με μύησαν στη μαγεία του παρελθόντος. Όχι πως μιλούσαμε για την Αντίσταση και τον Εμφύλιο ή τουλάχιστον όχι ακόμα τότε. Στην κηδεία του παππού ειπώθηκε ότι ήταν στο ΕΑΜ. Αν μπορούσε να το ακούσει, θα σηκωνόταν και θα μας μάλωνε όλους που αποκαλύψαμε το μυστικό. Τέτοιος φόβος. Δεν ήταν και λίγο να σε κυνηγά ο Βουρλάκης και να σε διώχνουν από την υπηρεσία. Τον «έσωσαν» οι συγχωριανοί. Ήταν δίκαιος, έλεγαν.

Με την «Αλλαγή», επετειακές εκδρομές στο Γοργοπόταμο. Ιστορίες για την ανατίναξη της γέφυρας, φωτογραφίες με μουσάτους αντάρτες με φυσεκλίκια. Σαν σε ομίχλη η διαμάχη για το άγαλμα του Άρη και τα συνθήματα μίσους στους τοίχους των σπιτιών της γενέθλιας πόλης, της Λαμίας. Και ιστορίες… Η μνήμη, ή καλύτερα η γλώσσα, ξεκλείδωσε και άρχισαν οι ατέλειωτες ιστορίες, από τον θείο τώρα, που ήταν στην ΕΠΟΝ αλλά είχε πολεμήσει και στον κυβερνητικό στρατό (έκανα χρόνια να το ξεδιαλύνω αυτό) για τον χωροφύλακα, τους ανταρτόπληκτους, την παιδόπολη που ήταν δίπλα από το σπίτι μας και τον διαβόητο «Κινίνο», τον πρόεδρο του Στρατοδικείου που ξέρναγε μόνο θάνατο.

Στη συνέχεια Πανεπιστήμιο, σπουδές και ξανά σπουδές κοντά σε εμπνευσμένο Δάσκαλο, με όλη τη σημασία της λέξης. Διατριβή, πολύχρονη έρευνα και η ζωή να τρέχει και να απαιτεί. Συνεντεύξεις, με επιζήσαντες καπετάνιους, με αντάρτες και αντάρτισσες. Και κάποιους από την άλλη πλευρά. Άνθρωποι που μου εμπιστεύτηκαν το βίωμα, την ιστορία τους. Και το δικό μου χρέος να το καταγράψω και να το φέρω στο φως. Μαζί και το άνοιγμα των αρχείων, διστακτικό στην αρχή. Δύσκολο.Σαν ανασκαφή μέσα σε στοίβες σκονισμένων εγγράφων για σκεπασμένα γεγονότα. Ενίοτε πόρτες κλειστές, στόματα σφαλισμένα. Ευαίσθητα προσωπικά δεδομένα. Πολιτικά αξιοποιήσιμα, ακόμα. Και ας πέρασαν χρόνια. Τραύμα ο Εμφύλιος. Ανοιχτή πληγή που κακοφόρμισε. Με θύματα και αγώνες αδικαίωτους. Και ένα κράτος τιμωρό. Που κουκούλωσε, όπως και όπως τους «συνεγασθέντας μετά του εχθρού» κάτω από πέπλο της «εθνικοφροσύνης». Που εξόντωσε πολιτικά, κοινωνικά, οικονομικά και βιολογικά αυτούς που αμφισβήτησαν το μονοπώλιό του στην άσκηση νόμιμης βίας. Που τάισε τόνους προπαγάνδας γενιές και γενιές, διαστρέφοντας τον τρόπο που θωρούμε την Αντίσταση του λαού μας στους κατακτητές. Και κάθε αντίσταση. Και κάθε πολιτικό και κοινωνικό αγώνα.

Επιβολή του κράτους, λοιπόν. Μέσα από την καθημερινότητα μιας επαρχιακής πόλης. Αν ήθελα να συνοψίσω το βιβλίο σε μια φράση, θα έγραφα παραφράζοντας το δημοσίευμα του τοπικού τύπου: Εμφύλιος ίσονη συντριβή όσων νόμισαν ότι μπορούν να σηκώσουν «την τιποτένια τους προσωπικότητα» πάνω από του κράτους τη θέληση.

Όψεις μιας εφιαλτικής καθημερινότητας. Οι “συμμοριόπληκτοι”, το έκτακτο στρατοδικείο, οι δημόσιες “τελετές”. Πτυχές που ως τώρα μόνο “εν παρόδω” είχαν προσελκύσει την προσοχή της επιστημονικής έρευνας. Αυτός ο άμεσος και καθημερινός πόλεμος που δεν διεξάγεται μόνο «κάπου στα βουνά» αλλά και μέσα στην πόλη, στο χωριό, τη γειτονιά, τον χώρο δουλειάς, την ίδια την οικογένεια.

Καμβάς πάνω στον οποίο πλέκεται η όλη αφήγηση, η Λαμία. Με μαζική συμμετοχή στην ΕΑΜική Αντίσταση, πατρίδα του Άρη Βελουχιώτη, βάση εξόρμησης του Εθνικού Στρατού ενάντια στο ΔΣΕ, χώρος υποδοχής χιλιάδων “συμμοριόπληκτων”, διοικητικό και οικονομικό κέντρο της Στερεάς. Φόντο οι στρατιωτικές επιχειρήσεις του Εμφυλίου και οι εξελίξεις στην κεντρική και τοπική πολιτική σκηνή.

Περιεχόμενο η πορεία από τη διαφωνία του Άρη Βελουχιώτη με τη Συμφωνία της Βάρκιζας και η προσπάθεια δημιουργίας ενός νέου ΕΑΜ, μέχρι την έξοδο των πρώτων ομάδων ένοπλων καταδιωκόμενων και τη μετατροπή τους σε Δημοκρατικό Στρατό Ρούμελης. Η αδυναμία του αστικού πολιτικού κόσμου να χρησιμοποιήσει, στην αντιπαράθεσή του με το ΕΑΜ/ΚΚ, πολιτικά μέσα. Και εν τέλει η διολίσθηση στην ένοπλη σύγκρουση. Η κυρίαρχη παρουσία του Εθνικού Στρατού στην περίκλειστη πόλη και την επιχείρηση συστράτευσης του πληθυσμού στην “εθνική προσπάθεια”, μέσω μιας κεντρικά οργανωμένης προπαγανδιστικής εκστρατείας. Η παλινόρθωση του αστικού κράτους στην πιο ακροδεξιά εκδοχή του με την Εθνοφυλακή και το παρακράτος. Η πολιτικοκοινωνική ανασυγκρότηση του “εθνικόφρονος χώρου” και η σταδιακή επιβολή ενός καθεστώτος εκτάκτου ανάγκης. Η πολιτική έκφραση της κοινωνικής αναταραχής με τις εκλογές και το δημοψήφισμα σε καθεστώς τρομοκρατίας και κρατικής καταστολής. Η εργαλειακή χρήση ανθρώπων στον βωμό στρατηγικών σχεδιασμών μέσω της απερήμωσης της υπαίθρου και της αναγκαστικής μετακίνησης των ορεινών πληθυσμών στις πόλεις. Ηαπονομή πολιτικής δικαιοσύνης –άρα μη δικαιοσύνης– και ο αμείλικτος χαρακτήρας της.

Αδημοσίευτο φωτογραφικό υλικό εικονογραφεί μια κάθε άλλο παρά ρόδινη και ηρωική πραγματικότητα. Η «μαγκιά της εθνικοφροσύνης» αποτυπωμένη στο ύφος του φαντάρου του εξωφύλλου με το τσιγάρο στο στόμα και το όπλο στο χέρι. Και πίσω ζωγραφισμένο το στέμμα και η χρονολογία 1946. Έτος των εκλογών και του δημοψηφίσματος. Συμβολική αρχή του Εμφυλίου.

Δεν έχω την ψευδαίσθηση της αντικειμενικότητας. Ξέρω ότι βλέπω την Ιστορία με τα γυαλιά του παρόντος. Υπό το πρίσμα όλων όσων ακολούθησαν και όλων όσων με διαμόρφωσαν. Βλέπω το παρελθόν μέσα από το σήμερα της κρίσης, της επιβολής των μνημονίων, της κατάρρευσης της όποιας ευρωπαϊκής ιδέας και της υποχώρησης του λαϊκού κινήματος. Πιστεύω όμως ότι αντιμετωπίζω με εντιμότητα και με σεβασμό στις αρχές της επιστήμης τις ιστορικές μου πηγές. Το πλούσιο αδημοσίευτο και πρωτότυπο αρχειακό υλικό, που πρόσφατα ήρθε στην επιφάνεια.

Δεν θα πέσω στην παγίδα της ηθικολογίας. Του ποτέ ξανά. Πολύμορφες συγκρούσεις κοινωνικές, πολιτικές, ταξικές, αν θέλετε, έγιναν στο παρελθόν και θα συνεχίσουν να γίνονται στο μέλλον.

Η βία εξάλλου είναι η μαμή της Ιστορίας και οι αγώνες των λαών για μια δικαιότερη κοινωνία δε θα σταματήσουν μέχρι να δικαιωθούν.

Βασιλική Λάζου

Η επιστημονική μονογραφία της Βασιλικής Λάζου με τίτλο Η Επιβολή του Κράτους. Ο εμφύλιος στη Λαμία, 1945-1949 κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Ταξιδευτής (σελ.: 422, τιμή: 25,00 €).

Η Βασιλική Λάζου γεννήθηκε το 1973 στη Λαμία. Σπούδασε στο Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών και στο University of Essex στη Μ. Βρετανία, από όπου έλαβε μεταπτυχιακό τίτλο σπουδών με ειδίκευση στην προφορική και τη συγκριτική Ιστορία. Εκπόνησε διδακτορική διατριβή το 2010 στο τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου. Διετέλεσε μεταδιδακτορική ερευνήτρια στο τμήμα Ιστορίας, Αρχαιολογίας και Κοινωνικής Ανθρωπολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, όπου εργάστηκε πάνω στην ανάπτυξη καινοτόμων διαδραστικών περιβαλλόντων για τη διάχυση της επιστημονικής γνώσης στο Μουσείο της Πόλης του Βόλου. Στο επίκεντρο των ερευνητικών ενδιαφερόντων της βρίσκονται όψεις του Εμφυλίου Πολέμου στις πόλεις, όπως η απονομή της δικαιοσύνης, το ζήτημα των εσωτερικών προσφύγων και οι δημόσιες τελετές καθώς και η μνήμη της δεκαετίας του 1940, όπως αποτυπώνεται στις προφορικές μαρτυρίες. Έχει λάβει μέρος σε συνέδρια και έχει δημοσιεύσει άρθρα για την περίοδο 1940-1949 σε συλλογικούς τόμους, σε επιστημονικά περιοδικά και στον Τύπο. Έχει επιμεληθεί ιστορικά έντυπα των εφημερίδων Ελευθεροτυπία, Ελεύθερος Τύπος, Επενδυτής και της εφημερίδας Ντοκουμέντο. Είναι μέλος της οργανωτικής και επιστημονικής επιτροπής των εκδηλώσεων “Η Αθήνα ελεύθερη. 12 Οκτωβρίου 1944” και επί σειρά ετών μέλος του διοικητικού συμβουλίου της Εταιρείας Διάσωσης Ιστορικών Αρχείων (ΕΔΙΑ).

Σημείωση: οι φωτογραφίες που συνοδεύουν το κείμενο της Βασιλικής Λάζου περιλαμβάνονται στο βιβλίο “Η Επιβολή του Κράτους” και παραχωρήθηκαν για τη στήλη από τις Εκδόσεις Ταξιδευτής.