Η Pat Barker και “Η σιωπή των κοριτσιών”: γράφει η Δέσποινα Κανελλοπούλου

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Ο μέγας, τρανός Αχιλλέας. Ο ασύγκριτος Αχιλλέας, ο λαμπρός Αχιλλέας, ο ισόθεος Αχιλλέας… Ένα σωρό επίθετα. Εμείς, βέβαια, ποτέ δεν τον αποκαλούσαμε έτσι· εμείς τον λέγαμε «ο χασάπης».

Ο γοργοπόδαρος Αχιλλέας. Α, να κάτι ενδιαφέρον. Αυτό που τον προσδιόριζε πάνω απ’ όλα, περισσότερο κι από το μεγαλείο του, περισσότερο κι από την ανδρεία του, ήταν η ταχύτητά του. Ο θρύλος λέει πως κάποτε πήρε στο κατόπι τον Απόλλωνα και τον κυνήγησε σ’ ολόκληρη την πεδιάδα της Τροίας. Όταν τελικά τον στρίμωξε, λένε πως ο Απόλλωνας του είπε: «Δεν μπορείς να με σκοτώσεις, είμαι αθάνατος». «Πράγματι» απάντησε ο Αχιλλέας «αλλά γνωρίζουμε κι οι δυο μας πως, αν δεν ήσουν αθάνατος, τώρα θα ’σουν νεκρός». Δεν άφηνε ποτέ σε κανέναν τον τελευταίο λόγο· ούτε καν σ’ έναν θεό.

Επέλεξα να ξεκινήσω με τις πρώτες γραμμές του βιβλίου, διότι δεν θα μπορούσα να βρω καλύτερα λόγια για να περιγράψω το κλίμα της γραφής της Πατ Μπάρκερ. Αυτές οι λέξεις (στην αγγλική τους εκδοχή) ήταν η πρώτη μου επαφή με τη Σιωπή των κοριτσιών — και ήταν αρκετές ώστε να μην αφήσω πια το βιβλίο από τα χέρια μου. Θα μπορούσα να γράψω πολλά για τη διαδικασία της μετάφρασης αυτού του συναρπαστικού έργου, αλλά θα προτιμήσω να μιλήσω καθαρά ως αναγνώστρια, γιατί είναι από τα βιβλία που σε «ρουφούν» στις σελίδες τους και δεν σ’ αφήνουν να ησυχάσεις ώσπου να το τελειώσεις — ίσως και για καιρό αφού το τελειώσεις.

Απεχθανόμουν να κερνάω το κρασί στο δείπνο. Φυσικά ο Αχιλλέας ποσώς ενδιαφερόταν για το τι ένιωθα — και παραδόξως σύντομα έπαψε να με νοιάζει κι εμένα. Αυτό είναι κάτι που οι ελεύθεροι άνθρωποι αδυνατούν να καταλάβουν. Ο δούλος δεν είναι ένας άνθρωπος που τον μεταχειρίζονται σαν να είναι πράγμα. Ο δούλος είναι πράγμα, όχι μόνο στα μάτια των άλλων άλλα και στα δικά του.

Η υπόθεση δεν είναι άλλη από την Ιλιάδα, ιδωμένη από την απέναντι πλευρά, την πλευρά των ηττημένων — και ιδίως των γυναικών. Αφηγήτρια είναι η Βρισηίδα, που από νεαρή βασίλισσα της Λυρνησσού καταλήγει δούλα στο κρεβάτι του Αχιλλέα. Και μέσα από την αφήγησή της διαβάζουμε για τη μοίρα όλων των γυναικών που βρέθηκαν αιχμάλωτες στο αντίπαλο στρατόπεδο, να υπηρετούν τον εχθρό, τους πολεμιστές που σκότωσαν τους άντρες, τα παιδιά και τα αδέλφια τους. Διαβάζουμε για τις δούλες, που θα έκαναν τα πάντα «για να πάψουν να είναι πράγματα και να ξαναγίνουν άνθρωποι».

Θα μπορούσες στ’ αλήθεια να παντρευτείς τον άντρα που σκότωσε τ’ αδέλφια σου;
Λοιπόν, πρώτα απ’ όλα δεν θα με ρωτούσε και κανείς. Αλλά, ναι, πιθανότατα ναι. Ήμουν δούλα και μια δούλα θα κάνει τα πάντα, οτιδήποτε, προκειμένου να πάψει να είναι πράγμα και να ξαναγίνει άνθρωπος.
Ειλικρινά δεν καταλαβαίνω πώς θα μπορούσες να κάνεις κάτι τέτοιο.
Μα βέβαια, προφανώς και δεν μπορείς να το καταλάβεις. Δεν υπήρξες ποτέ σου δούλα.

Μια αγαπημένη φίλη μού είπε ότι το βιβλίο τής γέννησε τα ίδια συναισθήματα με το Α Handmaid’s Tale της Μάργκαρετ Άτγουντ. Και παρότι τα δύο έργα δεν θα μπορούσαν να διαφέρουν περισσότερο, η αλήθεια είναι πως έχει απόλυτο δίκιο. Η πνιγηρή αίσθηση ότι μια γυναίκα βρίσκεται στο απόλυτο έλεος των διαθέσεων κάποιου άλλου, ο οποίος μπορεί να τη βιάσει, να την κακοποιήσει —ακόμα και να τη σκοτώσει, αν θέλει— είναι κοινή και στα δύο έργα. Και είναι συγκλονιστικό το γεγονός ότι σήμερα, που διανύουμε το 2019 μ.Χ., αυτού του είδους η τέχνη εξακολουθεί να είναι επίκαιρη και να αγγίζει άντρες και γυναίκες, ακόμα και αν είχαν την τύχη να γεννηθούν στον δυτικό κόσμο, όπου τα δικαιώματα των γυναικών θεωρούνται πλέον κατοχυρωμένα και δεδομένα.

Ναι, τον παρατηρούσα, κάθε λεπτό που ήμουν ξύπνια — και δεν ήταν πολλά τα λεπτά που επέτρεπα στον εαυτό μου να κοιμηθεί μπροστά του. Είναι παράξενο, αλλά, να, τώρα δα που είπα «Τον παρατηρούσα», παραλίγο να προσθέσω «σαν γεράκι». Έτσι δεν λέμε για όποιον κοιτάζει με έντονο, σταθερό βλέμμα; Αλλά τα πράγματα δεν ήταν καθόλου έτσι. Ο Αχιλλέας ήταν το γεράκι. Εγώ ήμουν η δούλα του και μπορούσε να με κάνει ό,τι γούσταρε· βρισκόμουν στο απόλυτο έλεός του. Αν ένα πρωί ξυπνούσε και αποφάσιζε να με ξυλοκοπήσει μέχρι θανάτου, κανείς δεν θα τον εμπόδιζε. Ναι, λοιπόν, πράγματι τον παρατηρούσα — τον παρατηρούσα σαν ποντίκι.

Πολλοί κατατάσσουν τη Σιωπή των κοριτσιών στην κατηγορία της «φεμινιστικής λογοτεχνίας». Θα μου επιτρέψετε να διαφωνήσω. Δεν πρόκειται για φεμινιστικό μανιφέστο, αλλά για μια κοφτερή, επικριτική ματιά στην πραγματικότητα. Ναι, έχουν αλλάξει πολλά από τη μυθική εποχή της Βρισηίδας ως τις μέρες μας, αλλά ένα παραμένει επίκαιρο: ο διαρκής αγώνας των γυναικών να πάρουν στα χέρια τους τη μοίρα τους, το μικρό ή μεγαλύτερο τίμημα που συχνά καλούνται να πληρώσουν απλώς και μόνον επειδή έτυχε να γεννηθούν γυναίκες σε μια κοινωνία που παραμένει βαθιά πατριαρχική.

Αντηχούσαν ακόμη στο μυαλό μου τα λόγια του Πρίαμου […].
Κάνω αυτό που κανένας άντρας δεν έχει ξανακάνει, φιλώ τα χέρια του ανθρώπου που σκότωσε τον γιο μου.
[…]
Σκέφτηκα: Κι εγώ κάνω αυτό που έχουν αναγκαστεί να κάνουν αμέτρητες γυναίκες πριν από μένα. Ανοίγω τα πόδια μου στον άντρα που σκότωσε τον άντρα μου και τους αδελφούς μου.

Συγχρόνως, όμως, η Σιωπή των κοριτσιών αποτελεί και έναν λογοτεχνικό άθλο. Διότι με την απαράμιλλη γραφή της, η Μπάρκερ έχει καταφέρει να σεβαστεί στο έπακρο το ομηρικό έπος και συνάμα να μας χαρίσει ένα βιβλίο που, παρότι η υπόθεσή του είναι λίγο πολύ γνωστή, διαβάζεται με αγωνία, σαν περιπετειώδες μυθιστόρημα.

Δέσποινα Κανελλοπούλου

Το μυθιστόρημα της Πατ Μπάρκερ Η σιωπή των κοριτσιών κυκλοφορεί, σε μετάφραση της Δέσποινας Κανελλοπούλου, από τις Εκδόσεις Αιώρα (σελ.: 432, τιμή: €17,70).

Εικαστικό εξωφύλλου: Παναγιώτης Σταυρόπουλος

Μπορείτε ακόμη να διαβάσετε:

Εξομολογήσεις της Πατ Μπάρκερ στη στήλη Books that made me της εφημερίδας The Guardian
https://www.theguardian.com/books/2018/aug/31/pat-barker-if-youre-a-woman-european-literature-begins-with-silence
https://www.theguardian.com/books/2019/jan/04/pat-barker-women-carry-the-can-long-term

ΕΡΩΤ.: Τραβάτε την προσοχή, θετική και αρνητική, επειδή γράφετε για το σεξ.
BARKER: Μπορεί κανείς να προσποιηθεί ότι το σεξ είναι εκτός της συνηθισμένης εμπειρίας ή να αποδεχτεί ότι είναι μέρος αυτής της εμπειρίας. Το δικό μου κριτήριο για να γράψω μια τέτοια σκηνή είναι το εξής: Οι άνθρωποι θα ξέρουν περισσότερα γι’ αυτό τον χαρακτήρα αφού διαβάσουν αυτή τη σκηνή; Αν ναι, τότε αυτή η σκηνή είναι απόλυτα δικαιολογημένη. Δεν νομίζω ότι έγραψα ποτέ μια ερωτική σκηνή μόνο για να προκαλέσω, πάντα αποκαλύπτει κάτι για τον χαρακτήρα.
Απόσπασμα από συνέντευξη της Πατ Μπάρκερ στην Paris Review

Από την αρχαιότητα μέχρι το Βερολίνο του 20ού αιώνα, και από τα Βαλκάνια της δεκαετίας του ’90 μέχρι τη σημερινή Νιγηρία, οι γυναίκες πάντα θεωρούνταν λάφυρα στις πολεμικές συγκρούσεις των αντρών. […] Οι άντρες αποκτηνώνονται από τους πολέμους που προκαλούν. Αυτό το βιβλίο αρχικά δείχνει το κακό που κάνει ο πόλεμος στις γυναίκες, αλλά η Μπάρκερ εξετάζει και το τι κάνει στους άντρες.
«Ο Πρίαμος πιάνει πιο σφιχτά τα γόνατά του, τα δάχτυλά του μπήγονται στο δέρμα του: “Κάνω αυτό που κανένας άντρας δεν έχει ξανακάνει, φιλώ τα χέρια του ανθρώπου που σκότωσε τον γιο μου”.»
Κριτική για το βιβλίο στην εφημερίδα Irish Times

Συνέντευξη της Πατ Μπάρκερ στο περιοδικό Five Dials όπου απαντάει γιατί διάλεξε τη ματιά της Βρισηίδας, γιατί θεωρεί τον Αχιλλέα συναρπαστικό χαρακτήρα και σχολιάζει πόσο σύγχρονη είναι η ομηρική Ιλιάδα.

Η Πατ Μπάρκερ γεννήθηκε το 1943 στο Γιόρκσαϊρ της Αγγλίας και σπούδασε Ιστορία στο London School of Economics και στο Πανεπιστήμιο Ντάραμ. Δίδαξε Ιστορία και Πολιτική μέχρι το 1982, οπότε και ξεκίνησε την ενασχόλησή της με τη συγγραφή. Στα πρώτα μυθιστορήματά της ασχολήθηκε με τη δύσκολη ζωή –μέσα στη φτώχεια και τη βία– των γυναικών της εργατικής τάξης στη βόρεια Αγγλία. Η ιστορία του παππού της ως στρατιώτη στα χαρακώματα του Α΄ Παγκόσμιου Πολέμου ήταν η έμπνευσή της για την τριλογία με τίτλο Regeneration (Ζωντανοί ξανά, εκδ. Οδυσσέας, 1995). Το 1995 τιμήθηκε με το βραβείο Booker. Ζει στο Ντάραμ της Αγγλίας.

Η Δέσποινα Κανελλοπούλου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1980. Είναι απόφοιτος της Γερμανικής Σχολής Αθηνών και πτυχιούχος του Τμήματος Μεθοδολογίας, Ιστορίας και Θεωρίας της Επιστήμης και της Νομικής Σχολής Αθηνών. Τα τελευταία χρόνια ασχολείται αποκλειστικά με τη μετάφραση.
Μεταξύ άλλων έχει μεταφράσει τα βιβλία Όταν δεν το περιμένεις του Μπόντο Κίρχοφ (εκδόσεις Αιώρα), Παρέγκλισις. Ο Λουκρήτιος και οι απαρχές της νεωτερικότητας του Στήβεν Γκρήνμπλατ (ΜΙΕΤ), Το δέμα και Η θέση 7Α του Σεμπάστιαν Φίτσεκ (εκδόσεις Διόπτρα) και Σεπτέμβρης της Ρόζαμουντ Πίλτσερ (εκδόσεις Ψυχογιός).