Ο Benito Pérez Galdós και το “Νιάου”: γράφει ο Τάσος Ψάρρης

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Ένας μεσήλικας δημόσιος υπάλληλος, μεσοαστός, νομοταγής, απολύεται μόλις δύο μήνες πριν βγει στη σύνταξη. Ανίκανος να ελιχθεί ανάμεσα στα γρανάζια του συστήματος για να κερδίσει ξανά τη δουλειά του, ανίκανος να βρει τις άκρες, όπως όλοι γύρω του, προσπαθεί να διαχειριστεί το γνωστό πικρό πακέτο που περιλαμβάνει απελπισία, γελοιοποίηση, φτώχια, κοινωνική κατακραυγή, εγκατάλειψη, ταπείνωση. Αυτό είναι το Νιάου, ένα από τα κορυφαία έργα του ισπανικού ρεαλισμού. Ένα μυθιστόρημα με μια διαχρονικότητα που ξαφνιάζει. Η αντιστοιχία με τη σημερινή κατάσταση στην Ελλάδα είναι αξιοσημείωτη. Αποδεικνύεται ότι τίποτα δεν αλλάζει, ότι οι καιροί κάνουν κύκλους σαν κοράκια πάνω από τα κεφάλια των ανθρώπων. Και είναι πολύ χρήσιμες οι εκτιμήσεις που μπορούμε να κάνουμε για αυτό που ζούμε σήμερα με εφαλτήριο ένα μυθιστόρημα που γράφτηκε πριν από περίπου 140 χρόνια σε μια άλλη γωνιά της γης.

Το Νιάου συνοψίζει κατά κάποιον τρόπο τα αφηγηματικά στοιχεία ενός ολόκληρου αιώνα. Ταυτόχρονα όμως, όπως κάθε διαχρονικό έργο τέχνης, εμπεριέχει και κατάλοιπα των προηγούμενων αιώνων αλλά και τα πρώτα σημάδια, τα προεόρτια, να το πω έτσι, των επόμενων αιώνων. Αποφώνηση και προοίμιο, φινάλε και πρελούδιο, για να χρησιμοποιήσω τους όρους της τόσο προσφιλούς στον Γκαλντός κλασικής μουσικής. Η κόντα μιας παραδοσιακής σύνθεσης και η εισαγωγή μιας μοντέρνας, ενός Σένμπεργκ, ας πούμε (το παράδειγμα δεν είναι τυχαίο, καθώς η επιρροή του Γκαλντός υπήρξε μεγάλη στο πρώτο μισό του 20ου αιώνα, την περίοδο του μοντερνισμού). Από τη μία μεριά γκροτέσκο, ιπποτικό μυθιστόρημα και ρομαντισμός, από την άλλη μοντερνισμός. Φινάλε και πρελούδιο λοιπόν, και στη μέση ο ορυμαγδός μιας τέχνης συνδεδεμένης με το βαθύτερο στίγμα μιας εποχής.

Το Νιάου είναι ένα έργο που όταν γράφτηκε ήταν μπροστά από την εποχή του.

Κι επειδή η εποχή στην οποία γράφτηκε, το δεύτερο μισό του 19ου αιώνα, και φυσικά το τοπικό πλαίσιο που περιέβαλλε αυτή την εποχή, δηλαδή η Ισπανία, η Ισπανία του 1888, ήταν αρκετά πίσω από αυτό που θα μπορούσε να ονομαστεί ιστορικό παρόν με την έννοια της προόδου, της ευημερίας και του μοντερνισμού, το Νιάου ήταν πολύ μπροστά από την εποχή του. Είναι κοινός τόπος πια ότι κάθε ιστορική εποχή υπολείπεται χρονολογικά των σπουδαίων έργων τέχνης, που όταν γίνονται σπουδαία, όταν αναγνωρίζονται δηλαδή από το κριτικό και το αναγνωστικό κοινό, απομακρύνονται ακόμα περισσότερο από την εποχή στην οποία δημιουργήθηκαν. Το Νιάου όμως, εκτός από το ότι ήταν πρωτοποριακό, νοηματικά και αφηγηματικά, ταυτόχρονα αποτελούσε κι έναν σύνδεσμο με το παρελθόν, με τη λογοτεχνική παράδοση του Θερβάντες, από την οποία κανένας ουσιαστικά Ισπανός συγγραφέας δεν ξέφυγε ποτέ. Και πώς θα μπορούσε άλλωστε να ξεφύγει.

Το Νιάου, αλλά και κάποια άλλα μυθιστορήματα του Γκαλντός που δεν έχουν μεταφραστεί ακόμα στα ελληνικά, επιχειρούν να δημιουργήσουν μια λογοτεχνική παρακαταθήκη στα πρότυπα του μνημειώδους έργου του Θερβάντες. Το αν θα τα καταφέρουν, μένει να αποδειχτεί. Ο παραλληλισμός μπορεί να ακούγεται υπερβολικός, αλλά βασίζεται σε εμπεριστατωμένες απόψεις ανθρώπων που ξέρουν από λογοτεχνία. Από την εποχή του ακόμα, και ακόμα περισσότερο σήμερα, τόσο εντός όσο και εκτός Ισπανίας, ο Γκαλντός θεωρείται ο γνήσιος συνεχιστής του Θερβάντες. Αυτός ο χαρακτηρισμός δεν έχει αποδοθεί σε κανέναν άλλον Ισπανό συγγραφέα. Και μιλάμε για ιερά τέρατα όπως Μπαρόχα, Μονταλμπάν, Θέλα, Δελίμπες, Ουναμούνο. Η Ελλάδα έχει το θλιβερό προνόμιο να θεωρεί τον Γκαλντός σχεδόν άγνωστο, όπως και πολλούς άλλους ογκόλιθους της τέχνης. Αν τον ξέρουν κάποιοι, αυτοί είναι μόνο οι μανιακοί βιβλιόφιλοι, οι ισπανιστές και οι σινεφίλ, οι τελευταίοι από τις κινηματογραφικές μεταφορές των μυθιστορημάτων Τριστάνα, Ναθαρίν ή Ναζαρίν και Άλμα από τον Λουίς Μπουνιουέλ.

Τα μεγάλα έργα τέχνης χρειάζεται να διακτινιστούν στον ιστορικό χρόνο, να αποκτήσουν ιστορικότητα χωρίς να είναι απαραίτητο να πραγματεύονται αμιγώς ιστορικά θέματα, να περιτυλιχτούν γύρω από κάνα δυο εποχές σέρνοντάς τες μαζί τους σε μια τρελή πορεία αυτοεπιβεβαίωσης, και μετά να φτάσουν στον προορισμό τους. Έτσι μετατρέπονται κατ’ ουσίαν σε ιστορικά έργα με την έννοια της ιστορικής βαρύτητας. Για το Νιάου, και για τα περισσότερα βιβλία του Γκαλντός, φοβάμαι ότι θα πρέπει να περιμένουμε ακόμα. Ίσως όχι πολύ. Παρ’ όλα αυτά, και για καλή μας τύχη, έχουμε πλέον τη δυνατότητα να το διαβάσουμε και να το προσεγγίσουμε αφενός σαν ένα ψυχαγωγικό προϊόν, αφετέρου σαν ένα διδακτικό δημιούργημα.

Ο Γκαλντός είναι ο πιο αντιπροσωπευτικός συγγραφέας της λεγόμενης κλασικής ισπανικής μυθιστοριογραφίας, αν εξαιρέσουμε τον Θερβάντες. Παρήγαγε ένα πολύπλευρο και τεράστιο σε έκταση έργο, ένα έργο με εξαιρετικές τεχνικές καινοτομίες, βαθύ και ταυτόχρονα προσιτό. Συνολικά, πάνω από 100 βιβλία, μεταξύ των οποίων 70 και πλέον μυθιστορήματα. Παρ’ όλο που ασχολήθηκε με εντυπωσιακή ευχέρεια με όλα τα είδη, διήγημα, θέατρο, δοκίμιο, ταξιδιωτική λογοτεχνία, αυτοβιογραφικό αφήγημα, το φόρτε του ήταν το μυθιστόρημα. Η συγγραφική του εμβέλεια ήταν και είναι τόσο μεγάλη που κρίνεται σχεδόν επιτακτικό για όποιον θέλει να διεισδύσει στην ισπανική λογοτεχνία να ξεκινήσει από αυτόν. Και ίσως και να τελειώσει σε αυτόν. Και όχι μόνο στη λογοτεχνία, αλλά και στην ιστορία. Γιατί διαβάζοντας Γκαλντός, μαθαίνεις τα σημαντικά γεγονότα μιας χώρας και τα σημαντικά χαρακτηριστικά μιας κοινωνίας όπως δεν τα έχει αποτυπώσει ποτέ κανείς. Και αναφέρομαι κυρίως στη μεγαλόπνοη 46-τομη σειρά με τίτλο Εθνικά επεισόδια που διατρέχει με μυθιστορηματική γλαφυρότητα την ιστορία της Ισπανίας από το 1805 έως το 1880 περίπου. Μιλάμε λοιπόν για ένα συγγραφικό μέγεθος αντίστοιχο του Ντίκενς, του Φλομπέρ και του Τολστόι. Ο Γκαλντός είναι ένας από τους πιο σπουδαίους ευρωπαίους δημιουργούς και ένας από τους πιο περιφρονημένους από την ελληνική βιβλιογραφία. Είναι τουλάχιστον ακατανόητο να έχουν εκδοθεί στα ελληνικά μόνο τρία έργα του όταν έχουν εκδοθεί ή επανεκδίδονται ντουζίνες κατώτερων συγγραφέων.

Το πιο γνωστό έργο του είναι το Fortunata y Jacinta, ένα μυθιστόρημα περίπου 1300 σελίδων που σχετίζεται άμεσα με το Νιάου, καθώς εκεί υπάρχει ένας δευτερεύον χαρακτήρας που επανέρχεται ως πρωταγωνιστής στο βιβλίο για το οποίο μιλάμε. Το Fortunata y Jacinta συμπεριλαμβάνεται σε όλες τις έγκυρες λίστες με τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Με αυτό το βιβλίο, με το Νιάου και με όλα τα υπόλοιπα έργα του, ο Γκαλντός κάνει μια τομή στην τέχνη της αφήγησης σε μια εποχή όπου γίνονται τομές μόνο στα νοσοκομεία, εισάγοντας μια οραματιστική αφήγηση σε μια γλώσσα οικεία στον λαό. Διευρύνει τους αφηγηματικούς ορίζοντες που μέχρι τότε ήταν αγκιστρωμένοι σ’ ένα στείρο αμάλγαμα ρομαντισμού-ρεαλισμού εισάγοντας αφενός το στοιχείο της ιστορικότητας, όπως είπα ήδη, κατά τα πρότυπα του Γουόλτερ Σκοτ, και αφετέρου το υπερφυσικό στοιχείο. Το τελευταίο το κάνει σε μια προσπάθεια να φτάσει σε κάποιες αλήθειες που ξέρει ότι είναι απροσπέλαστες μέσω της φυσικής οδού. Ή που πολύ απλά είναι τόσο οδυνηρές ώστε να μην μπορεί να της κάνει κτήμα του κανένας φυσιολογικός άνθρωπος. Ο συνδυασμός προσωπικής εμπειρίας, εθνικής ιστορίας και μυθοπλασίας είναι κάτι το αδιανόητο μέχρι αυτή τη στιγμή, και ο Γκαλντός το κάνει πράξη. Παρατηρεί διεξοδικά ό,τι μπορεί να παρατηρηθεί, αρνείται τις συμβάσεις και υιοθετεί έναν ασκητισμό που του επιτρέπει να προσεγγίσει την πραγματικότητα με σφαιρική εγκυρότητα.

Το Νιάου γράφτηκε το 1888, έναν χρόνο μετά από το Fortunata y Jacinta, το magnus opus του Γκαλντός. Αυτά τα δύο έργα είναι κομβικής σημασίας γιατί σηματοδοτούν μια στροφή του συγγραφέα από την κοινωνική ανάλυση στο ψυχογράφημα. Πιο πριν, ο Γκαλντός ήταν επικεντρωμένος στα εξωτερικά γεγονότα, τώρα τον ενδιαφέρουν περισσότερο τα εσωτερικά. Αρκετά χρόνια πριν από τον Τζέιμς Τζόυς και τη Βιρτζίνια Γουλφ, ο Γκαλντός καταδύεται στο ανθρώπινο μυαλό με μια ευχέρεια που υποδεικνύει πως είναι βαθύς γνώστης των περιπλοκών και των λειτουργιών του. Οι χαρακτήρες του ανήκουν σε μια ευρεία γκάμα της ανθρώπινης λογικής επειδή τον μαγνητίζει το υποσυνείδητο σε όλες του τις μορφές και εκφάνσεις. Εστιάζει στις συμπεριφορές και στα διανοητικά κίνητρα των χαρακτήρων, και ανιχνεύει την ανθρώπινη ψυχή με μια αναλυτική ικανότητα που εκπλήσσει. Στο Νιάου, σ’ αυτή την εμπνευσμένη ψυχολογική τραγικωμωδία, ο Γκαλντός βάζει στο μικροσκόπιο την ανθρώπινη αδυναμία, άλλοτε επικριτικά, άλλοτε συμπονετικά, αλλά πάντα με μια οξεία, ψυχική διεισδυτικότητα. Οι ήρωες είναι αληθινοί, σχηματοποιημένοι με ακρίβεια, άνθρωποι της διπλανής πόρτας και τυπικοί εκπρόσωποι του μοντέρνου παρηκμασμένου κόσμου. Πρωταγωνιστές ή συμπρωταγωνιστές σε μια σειρά από σύνθετες δευτερεύουσες ιστορίες, άγονται και φέρονται σ’ ένα πλαίσιο γελοιοποίησης, χλευασμού, αυταπάτης, ματαιοδοξίας και εγωισμού. Η γελοιοποίηση λειτουργεί ως μάσκα που κρύβει τα συναισθήματα ανασφάλειας και κατωτερότητας των χαρακτήρων. Ακόμα και του πρωταγωνιστή, ο οποίος, όπως λίγο πολύ όλοι μας, αποτελεί τόσο την αιτία όσο και το αποτέλεσμα της κοινωνικοπολιτικής παρακμής.

Τάσος Ψάρρης

Το Νιάου του Μπενίτο Πέρεθ Γκαλντός, ένα από τα κορυφαία ισπανικά μυθιστορήματα που έμενε αμετάφραστο έως σήμερα στα ελληνικά, κυκλοφορεί στη σειρά ΚΛΑΣΙΚΗ ΛΟΓΟΤΕΧΝΙΑ των Εκδόσεων Βακχικόν, με εισαγωγή του μεταφραστή Τάσου Ψάρρη και χρονολόγιο της ζωής και του έργου του συγγραφέα (σελ.: 434, τιμή: 14,84 €).

Διαβάστε εδώ ένα απόσπασμα από το βιβλίο.

Τίτλος πρωτοτύπου: Miau (1888)

O Τάσος Ψάρρης γεννήθηκε το 1975 στην Αθήνα. Φοίτησε στο Οικονομικό Τμήμα του Πανεπιστημίου Πειραιά και είναι κάτοχος MBA από το Πανεπιστήμιο Λέστερ. Σπούδασε μετάφραση και δημιουργική γραφή στο Ευρωπαϊκό Κέντρο Μετάφρασης. Έχει μεταφράσει Γκαλντός, Κλαρίν, Ουναμούνο, Μονταλμπάν, Κοζαρίνσκι, Βαλντές, Σαραμάγκου, Χαρτ κ.ά. Έχει γράψει δύο μυθιστορήματα (Το αγαπημένο της μαύρο, Εκδόσεις Momentum, Η βιτρίνα, Εκδόσεις Σμίλη) και δύο ποιητικές συλλογές (Συσκότιση, Εκδόσεις Γκοβόστη, Εγχειρίδιο ναυαγού, Εκδόσεις Εκάτη). Το 2010 ήταν υποψήφιος για το βραβείο λογοτεχνικής μετάφρασης από τα ισπανικά. Το πεζογραφικό και ποιητικό του έργο έχει βραβευτεί μεταξύ άλλων από την Πανελλήνια Ένωση Λογοτεχνών, τον Κύκλο Ποιητών, την Πνευματική Συντροφιά Λεμεσού και τον Φιλολογικό Σύλλογο «Παρνασσός».