“Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του”: μεταφράζει ο Γιώργος Πινακούλας

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

O Γαργαντούας και ο Πανταγκρυέλ, τα διάσημα βιβλία του Φρανσουά Ραμπελαί, γράφτηκαν γύρω στα 1530. Στους αιώνες που ακολούθησαν, διαβάστηκαν και αγαπήθηκαν πάρα πολύ. Οι κωμικές περιπέτειες των δύο γιγάντων και της εύθυμης συντροφιάς τους έγιναν ένα προσφιλές ανάγνωσμα για μικρούς και μεγάλους.

Παρ’ όλα αυτά, το μυθιστόρημα του Ραμπελαί δεν ερμηνεύτηκε ποτέ πλήρως. Παρέμεινε, στην ουσία, ένα άλυτο αίνιγμα. Έπρεπε να φτάσουμε στα μέσα του 20ού αιώνα για να βρεθεί, επιτέλους, το ερμηνευτικό κλειδί. Και ήταν ο Μιχαήλ Μπαχτίν, με το σπουδαίο βιβλίο του Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του, εκείνος που ξεκλείδωσε αυτό το σύνθετο και μυστηριώδες λογοτεχνικό κείμενο.

Το μοναδικό ερμηνευτικό κλειδί που μπορεί να εξηγήσει τον Γαργαντούα και τον Πανταγκρυέλ, μας λέει ο Μπαχτίν, είναι η λαϊκή γελαστική κουλτούρα του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Ο Ραμπελαί δεν έγραψε τα βιβλία του απομονωμένος στο σπουδαστήριό του, αλλά τριγυρνώντας στα παζάρια και στα πανηγύρια των γαλλικών πόλεων, ακούγοντας τις φωνές των πραγματευτών, παρακολουθώντας παραστάσεις πλανόδιων θιάσων, συμμετέχοντας στα καρναβάλια, που ήταν τόσο συχνά εκείνη την εποχή.

Όποιος διαβάζει το ραμπελαισιανό μυθιστόρημα μεταφέρεται σε κάποια γαλλική πλατεία του 16ου αιώνα, σε μέρες γιορτής: περιδιαβαίνει τους πάγκους των μικροπωλητών και βλέπει να παρελαύνουν μπροστά του οι καρναβαλικές πομπές με γελωτοποιούς, νάνους και γίγαντες.

Ο Ραμπελαί, επισημαίνει ο Μπαχτίν, δεν εντάσσεται στον κλασικό κανόνα αλλά στον γκροτέσκο: δεν παρουσιάζει το ωραίο με την κλασική έννοια, αλλά αναδεικνύει το δύσμορφο, το παράδοξο και το υπερβολικό. Οι ήρωές του τρώνε, πίνουν και γλεντοκοπούν αδιάκοπα.Χαίρονται τη ζωή και βλέπουν κάθε πράγμα από την κωμική πλευρά του.

Το κωμικό του Ραμπελαί διαφέρει από το κωμικό της αρχαιοελληνικής ή της λατινικής λογοτεχνίας. Είναι το κωμικό που γεννιέται στα καρναβάλια του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης. Είναι κωμικό λαϊκό, πάνδημο. Πρόκειται για ένα γέλιο άφοβο και πανίσχυρο. Δεν ορρωδεί προ ουδεμίας εξουσίας, κοσμικής ή εκκλησιαστικής, και έχει τη δύναμη να γκρεμίζει την παλιά τάξη ώστε να γεννηθεί το νέο. Ουσιαστικά, το λαϊκό γέλιο, που ο Ραμπελαί είναι ο σπουδαιότερος εκπρόσωπός του, αποτελεί την ισχυρότερη δύναμη ανατροπής και προόδου. Χάρη σε αυτό γκρεμίζεται ο παλιός κόσμος των βλοσυρών αγέλαστων, χάρη σε αυτό απελευθερώνονται οι δυνάμεις της νέας εποχής, που ήταν μέχρι τότε φυλακισμένες.

Το βιβλίο του Μπαχτίν είναι, στην ουσία, ένα μανιφέστο υπέρ του γέλιου και εναντίον της ανελευθερίας και του φόβου. Ο Μπαχτίν κηρύσσει την πλήρη απελευθέρωση του ανθρώπινου πνεύματος από τον φόβο. Και σ’ αυτό τον αγώνα βρίσκει σύμμαχο τον Ραμπελαί, τον μεγαλύτερο εχθρό των αγέλαστων, δηλαδή όλων εκείνων που εκφοβίζουν και καταπιέζουν την ανθρωπότητα με τη σοβαρότητα και τη σκυθρωπότητά τους. Το γέλιο, που καταστρέφει και ταυτόχρονα αναγεννά, είναι η μοναδική δύναμη που μπορεί να απελευθερώσει τον άνθρωπο από το φόβο.

Γιώργος Πινακούλας

Το βιβλίο του Μιχαήλ Μπαχτίν Ο Ραμπελαί και ο κόσμος του. Για τη λαϊκή κουλτούρα του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης κυκλοφορεί, σε μετάφραση από τα ρωσικά του Γιώργου Πινακούλα, από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης (σελ.: 592, τιμή: 24,00 €).

Εικόνες εξωφύλλου: Λεπτομέρειες από εικονογράφηση του Gustav Doré για τη γαλλική έκδοση των έργων του Ραμπελαί (Παρίσι, 1854)

Παρουσίαση του βιβλίου από τον μεταφραστή Γιώργο Πινακούλα μπορείτε να ακούσετε εδώ.

Ο Μιχαήλ Μπαχτίν, Ρώσος θεωρητικός της λογοτεχνίας και φιλόσοφος, γεννήθηκε το 1895 στο Οριόλ. Τα πρώτα έργα του ήταν φιλοσοφικές μελέτες που δημοσιεύτηκαν κατά τη δεκαετία του 1920. Το 1929 δημοσιεύτηκε το βιβλίο του για τον Ντοστογιέφσκι, το πρώτο μείζον έργο του, που είλκυσε αμέσως την προσοχή. Την ίδια χρονιά όμως συλλαμβάνεται και καταδικάζεται σε δεκαετή απομάκρυνση από τη Μόσχα.
Για τριάντα περίπου χρόνια θα ζήσει στην αφάνεια, μακριά από το κέντρο της σοβιετικής πνευματικής ζωής. Το 1960 τον ανακαλύπτουν στο Σαράνσκ τρεις φοιτητές φιλολογίας, που είχαν διαβάσει το έργο του αλλά τον θεωρούσαν νεκρό. Τον πείθουν να επανεκδώσει το βιβλίο του για τον Ντοστογιέφσκι (Ζητήματα της ποιητικής του Ντοστογιέφσκι, 1963) και την αδημοσίευτη διατριβή του για τον Ραμπελαί (Το έργο του Φρανσουά Ραμπελαί και ο λαϊκός πολιτισμός του Μεσαίωνα και της Αναγέννησης, 1965). Το 1969 επιστρέφει στη Μόσχα, όπου θα ζήσει μέχρι τον θάνατό του το 1975. Ο Μπαχτίν θεωρείται σήμερα ένας από τους κορυφαίους στοχαστές του 20ού αιώνα. Με το έργο του εισήγαγε στη μελέτη της λογοτεχνίας τις έννοιες της πολυφωνίας, της διαλογικότητας, του καρναβαλικού στοιχείου, του χρονότοπου. Επηρέασε όμως και πολλούς άλλους επιστημονικούς κλάδους: την επιστημολογία, την πολιτισμική θεωρία, τη φιλοσοφική ανθρωπολογία.

Σημείωση: Οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο, παραχωρήθηκαν για τη στήλη από τις Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης.