«Το φωτάκι» του Αντόνιο Μορέσκο: γράφει η Μαρία Φραγκούλη

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Είμαι ο συγγραφέας ενός πλανήτη και ενός κόσμου που δεν υπάρχει πια, ενός είδους που δεν υπάρχει πια, που δεν έχει υπάρξει ακόμα.

Ακριβώς αυτή η φράση του ίδιου του Μορέσκο αποδίδει την αίσθηση που αρχικά αποκομίζει κανείς διαβάζοντας τα έργα του. Ξεκινώντας πριν από έναν χρόνο, με αφορμή που δεν μπορώ πλέον να ανακαλέσω, άρχισα να διαβάζω τα βιβλία του το ένα μετά το άλλο, με αφοσίωση και αληθινή εμμονή, με εκείνη την επιθυμία να μην τελειώσει ποτέ ένα βιβλίο που σε συναρπάζει και σου προξενεί μιαν ανεξήγητη, αδιάλειπτη αίσθηση περιέργειας και ευφορίας. Δεδομένου του όγκου του πολύπλευρου έργου του συγγραφέα, ξεκίνησα από τα σύντομα μυθιστορήματα ή τις νουβέλες του (π.χ. Il combattimento, I randagi, Gli incendiati, La lucina, Fiaba d’amore), πέρασα στα παράξενα, «σκοτεινά» παραμύθια με τις υπέροχες εικονογραφήσεις και έφθασα στα πρωτότυπα δοκιμιακά του κείμενα. Σε όλα, μέχρι και στο πιο ολιγοσέλιδο, υπάρχει μια αυθεντική ματιά, σκληρή και συνάμα άκρως ευαίσθητη, συνταρακτική. Μια γραφή τολμηρή, πιστή στο όραμά της. Και ήταν αυτό το επίμονο όραμα που με παρέσυρε, αυτόματα και παντοτινά, στο σύμπαν του Μορέσκο.

Το Φωτάκι μπορεί να είναι μικρό σε έκταση, χωρισμένο σε σύντομα κεφάλαια, αλλά βρίθει εικόνων, συναισθημάτων και ερμηνειών. Η δομή και η γλώσσα του είναι απλή σε σχέση με τα άλλα μεγαλύτερα βιβλία του Μορέσκο. Η πρώτη κιόλας φράση του αφηγητή-ήρωα «Ήρθα εδώ για να εξαφανιστώ…» εισάγει στην ατμόσφαιρα αυτού του μοναχικού χαρακτήρα που απομονώνεται σε ένα άγνωστο ερειπωμένο χωριό, έξω από τον χρόνο και τον χώρο. Κάθε βράδυ βλέπει ένα φωτάκι να αναβοσβήνει στην απέναντι κορυφογραμμή και αναρωτιέται τι είναι και από πού έρχεται. Αναζητώντας λοιπόν το φωτάκι, περιπλανιέται στο βουνό και στα γύρω χωριά, συναντώντας διάφορα πρόσωπα και ζώα. Το οδοιπορικό του εναλλάσσεται με εσωτερικούς μονολόγους-στοχασμούς πάνω στη φύση, στα φυσικά φαινόμενα, στα φυτά, στα ζώα, στα έντομα, ως και στους αδιόρατους ήχους που ακούει μες στην ερημιά. Εν τέλει, ένας στοχασμός για την πλάση και το ανθρώπινο πεπρωμένο, όπου ο κόσμος των νεκρών και εκείνος των ζωντανών συνυπάρχουν με ήρεμο, σχεδόν φυσικό τρόπο. Βαθιά υπαρξιακό και μεταφυσικό, εμποτισμένο με τραγικό στοιχείο αλλά και με γλυκύτητα, τρυφερότητα, το Φωτάκι επιδέχεται προσωπικές αναγνώσεις, αφήνοντας ανεξίτηλο το σημάδι του στην ψυχή του αναγνώστη. Εδώ αξίζει να αναφερθούν τα ενθουσιώδη λόγια του Γάλλου συγγραφέα Ντανιέλ Πενάκ: «Όταν το διάβασα, ένιωσα αμέσως ότι είχα ενώπιόν μου κάτι εντελώς καινούργιο, κάτι που δεν είχα ξαναδιαβάσει, κάτι αταξινόμητο. Αυτό ήταν τo πρώτο πράγμα που με εντυπωσίασε. Μια σχεδόν αρχαϊκή αφήγηση […]. Το δεύτερο που με εντυπωσίασε ήταν ότι τα στοιχεία της αφήγησης παρουσιάζονται χωρίς καμία επιτήδευση. Καμία. Είναι σαν να μπαίνεις στο προφανές και, συγχρόνως, στο αλλόκοτο […] σαν να μπαίνεις σε ένα όνειρο, μα ένα όνειρο υπερβολικά ακριβές, εμπεριστατωμένο, διαυγές […] Βρίσκεσαι αίφνης σε κάτι εντελώς μοναδικό και συγχρόνως απόλυτα οικείο. Εξόχως εξεζητημένο και τελείως αρχέγονο […]. Βρίσκεσαι μονίμως σε μια κατάσταση οξύμωρης χαράς. Και σε αυτό το σημείο θέλεις να χαρίσεις το βιβλίο σε όλους τους φίλους σου…»

Μου είναι δύσκολο να μιλήσω για τον Αντόνιο Μορέσκο. Όσο απαιτητικός κι αν είναι ο αναγνώστης, όση εκλεπτυσμένη διαίσθηση κι αν έχει, κάθε απόπειρα να περιγράψει την εμπειρία μιας τέτοιας ανάγνωσης καταλήγει μετέωρη, λαβυρινθώδης, αφού πρόκειται για ένα ιδιότυπο, πληθωρικό σύμπαν το οποίο συγκλονίζει και την ίδια ώρα παρηγορεί. Αν μάλιστα τύχει να γνωρίσει κανείς τον Μορέσκο από κοντά –μια ευγενική μορφή, με όψη ασκητή, ήρεμο βλέμμα, χαμηλή φωνή και αβρούς τρόπους–, τον συγκινεί και τον κατακτά άμεσα και ολοκληρωτικά, όπως ακριβώς συμβαίνει και με τα γραπτά του, από τα χαώδη μεταφυσικά μυθιστορήματα μέχρι τα αλλόκοτα παραμύθια ή ένα ποιητικό βιβλιαράκι με προσευχές σε ζώα.

Πρόκειται για τις σπάνιες περιπτώσεις όπου αρχικά απορείς (σιγά σιγά όμως κατανοείς) από πού πηγάζει ένας τέτοιος λαμπερός, σύνθετος κόσμος, από ποιο μυαλό και ποια ψυχή αναβλύζει όλη αυτή η παράξενη ομορφιά που αναμειγνύεται με τη μελαγχολία, αλλά και αυτό το ανεξάντλητο πείσμα, η ακατάβλητη δύναμη, αυτή η ανεπιφύλακτη χαρά για την ίδια τη ζωή.

Μαρία Φραγκούλη

Το μυθιστόρημα του Αντόνιο Μορέσκο Το φωτάκι κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καστανιώτη (σελ.: 160, τιμή: €14,00) σε μετάφραση και με επίμετρο της Μαρίας Φραγκούλη.

Φωτογραφία εξωφύλλου: © PedroBarufi/istockphoto

Απόσπασμα από το βιβλίο:

Σε ορισμένα απόκρημνα σημεία όπου το έδαφος έχει υποχωρήσει, υπάρχουν επίσης ρίζες ζωντανών δέντρων απλωμένες πάνω σε στρώματα γυμνού βράχου ή εντελώς έξω από το χώμα, που εκτείνονται στο κενό. Μεγάλα φυτά πατικωμένα στη βάση τους από κάποιον βράχο, που τρέχουν στην επιφάνεια του εδάφους και μετά στρέφουν τις κορυφές τους ψηλά. Μικροί κορμοί που αναπτύχθηκαν ο ένας πλάι στον άλλον κι ύστερα συγχωνεύθηκαν μ’ έναν άλλον κορμό. Κορμοί που ανεβαίνουν σαν φίδια πάνω σε μεγαλύτερα φυτά και περιτυλίγονται στα κλαδιά τους. Και κοντά ετοιμοθάνατα δέντρα πνιγμένα από τις παραφυάδες ή από το σύννεφο του κισσού και των άλλων αναρριχητικών που ανεβαίνουν προς τον ουρανό για να τα τυλίξουν στη θανάσιμη αγκαλιά τους. Βρύα και λειχήνες που περιδένουν με τα βελούδινα και γυάλινα σάβανά τους γερτές ξύλινες κολόνες και μεγάλες πέτρες που αναδύονται στην επιφάνεια. Άλλα φυτικά νήματα, όπως ξερές λιάνες, που κατεβαίνουν από το κουβάρι των ψηλότερων κλαδιών των δέντρων. Ή ανεβαίνουν από χαμηλά, ποιος ξέρει, γιατί δεν καταλαβαίνεις από πού προέρχονται, από το έδαφος ή από τις κορυφές των δέντρων, ή ίσως από κανένα από τα δύο, αφού δεν υπάρχει μόνο το ψηλά και το χαμηλά. Ίσως γεννιούνται στη μέση, στον αέρα, για να σκάσουν μετά σαν μικρές φυτικές δομές που ζητούν ζωή και ζητούν θάνατο. Έπειτα είναι όλη η άγρια χαμηλή βλάστηση και οι χιλιάδες και χιλιάδες φυτικές μορφές που σφιχταγκαλιάζονται και συγκρούονται μεταξύ τους, κάτω από το όριο της γης, στα χιλιάδες και χιλιάδες ριζίδια και στις άλλες χιλιάδες μορφές που ωθούνται από τη χημική διόγκωσή τους, άμορφες ακόμη, και που μετά ξεχύνονται σαν στρατοί από τη γη με τα γυμνά τους σώματα, χωρίς φλοιό ακόμη, επινοούν τους πρώτους μηχανισμούς αναπνοής και μεταβολισμού με τον αέρα και αρχίζουν ν’ ανεβαίνουν ψηλά σ’ ένα μανιασμένο και βουβό κουβάρι από μορφές γεννημένες από σπόρους που μετέφερε ο άνεμος ή από άλλες βόμβες που πολλαπλασιάζονται μες στη σάπια κοιλιά του κόσμου και ξεκινούν τον αγώνα τους για ν’ ανέβουν ψηλά, προς το φως.
«Γιατί υπάρχει όλη αυτή η κακή χαμηλή βλάστηση;» αναρωτιέμαι. «Πού προσπαθεί να τυλίξει και να εξαλείψει και να πνίξει τα μεγαλύτερα δέντρα; Γιατί όλη αυτή η άθλια και απεγνωσμένη θηριωδία που παραμορφώνει τα πάντα; Γιατί όλο αυτό το σμήνος σωμάτων που προσπαθούν ν’ αποστραγγίσουν τ’ άλλα σώματα απομυζώντας τα με τις χιλιάδες και χιλιάδες ξέφρενες ρίζες και τις μικρές αφηνιασμένες βεντούζες τους, για να εκτρέψουν πάνω τους τη χημική δύναμη, για να δημιουργήσουν νέα φυτικά μέτωπα ικανά να εκμηδενίσουν τα πάντα, ν’ αφανίσουν τα πάντα; Πού μπορώ να πάω για να μη βλέπω πια αυτόν τον σπαραγμό, αυτήν την ανεπανόρθωτη και τυφλή συστροφή που ονόμασαν ζωή;»

Ο ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ

Ο Αντόνιο Μορέσκο συγκαταλέγεται στους κορυφαίους Ιταλούς συγγραφείς της εποχής μας. Γεννήθηκε το 1947 στη Μάντοβα και σήμερα ζει στο Μιλάνο. Η παιδική ηλικία, η εφηβεία και η νεότητά του σημαδεύτηκαν από μια δυσχερή οικογενειακή κατάσταση, από σοβαρές δυσκολίες μάθησης και προβληματική προσαρμογή στο σχολείο, καθώς και από τρία χρόνια φοίτησης σε καθολική εκκλησιαστική σχολή, και αργότερα από μια ολόκληρη δεκαετία επαναστατικής και στρατευμένης δράσης σε ακροαριστερές οργανώσεις. Η δημιουργική του ζωή ως συγγραφέα καθορίστηκε από μια μακρόχρονη κρυφή κυοφορία λόγω της απόρριψης από τον εκδοτικό χώρο.
Εμφανίστηκε στα γράμματα σε ηλικία 45 ετών με ένα βιβλίο που είχε γράψει δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα, με τίτλο Παρανομία (Clandestinità, Bollati Boringhieri 1993). Από τότε, περνώντας από πολλούς μικρούς και μεγάλους εκδότες, ο Μορέσκο κατάφερε να δημοσιεύσει πάνω από 30 βιβλία, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει η μνημειώδης τριλογία Παιχνίδια της αιωνιότητας (Giochi dell’eternità). Γραμμένη σε διάστημα τριάντα πέντε χρόνων, με διαρκείς τροποποίησεις και προσθήκες, και με μια πολύπλοκη εκδοτική ιστορία, αποτελείται από τους εξής τόμους: Οι απαρχές (Gli esordi, Feltrinelli1998, Mondadori 2011), Άσματα του χάους [Canti del caos, Feltrinelli 2001 (α’ μέρος), Rizzoli 2003 (β’ μέρος), Mondadori 2009], Οι αδημιούργητοι (Gli increati, Mondadori 2015). Άλλα σημαντικά βιβλία του: Γράμματα σε κανέναν (Lettere a nessuno, Bollati Boringhieri 1997, Einaudi 2008, Mondadori 2018), Το σκίσιμο (Lo sbrego, Rizzoli 2005, SEM 2019), Θείος Ντεμόστενε. Ζωή πλανήτων (Zio Demostene. Vita di randagi, Effigie 2005˙I randagi, Mondadori 2014), Οι πυρπολημένοι (Gli incendiati, Mondadori 2010), Παραμύθι αγάπης (Fiaba d’amore, Mondadori 2014), Η λατρεία και η πάλη (L’adorazione e la lotta, Mondadori 2018), Η κραυγή (Il grido, SEM 2018). Έχει επίσης δημοσιεύσει δοκίμια, θεατρικά, ιστορίες για παιδιά, καθώς και κείμενα που συνδέονται με την κοινωνικοπολιτική του δράση και τη συμμετοχή σε οδοιπορικά ανά την Ιταλία και την Ευρώπη. Το Φωτάκι έχει λάβει διάφορα ιταλικά βραβεία, ενώ το 2013 μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο από τους Φάμπιο Μπαντολάτο και Τζόνι Κονσταντίνο, με τον ίδιο τον συγγραφέα να ερμηνεύει τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η γαλλική μετάφραση του βιβλίου ήταν υποψήφια για το Βραβείο Μεντισίς στην κατηγορία της ξένης λογοτεχνίας (2014), ενώ η αμερικανική του έκδοση για το Διεθνές Λογοτεχνικό Βραβείο Δουβλίνου (2018). Το έργο του Μορέσκο έχει μεταφραστεί σε αρκετές γλώσσες, έχει καταστεί αντικείμενο διατριβών και έχει απασχολήσει συνέδρια σε ιταλικά και ξένα πανεπιστήμια.

ΕΓΡΑΨΑΝ ΓΙΑ ΤΟΝ ΜΟΡΕΣΚΟ:

Το έργο του Μορέσκο είναι μεγαλειώδες, εξαιρετικά συμπαγές και εντελώς ατυπικό. Ένας συγγραφέας που δεν μοιάζει με κανέναν άλλον. […] Στον Μορέσκο υπάρχει ένα είδος αφηγηματικής αθωότητας, όχι με την παιδική έννοια της λέξης, αλλά μια αθωότητα αληθινή, μεταφυσική, με την έννοια της καθαρότητας.
Ντανιέλ Πενάκ

Αφηγείται το όριο μεταξύ ζωής και θανάτου με έναν τρόπο θαυμαστό.
Νταβίντ Γκρόσμαν

Ένας συγγραφέας-κληρονομιά, ένας συγγραφέας που, όταν τον διαβάσεις, δεν θα βγεις πια από εκεί μέσα.
Ρομπέρτο Σαβιάνο

Μόνο ο Μορέσκο μπορεί να μας σώσει από την απόγνωση.
Μασιμιλιάνο Παρέντε

Η ΜΕΤΑΦΡΑΣΤΡΙΑ

Η Μαρία Φραγκούλη γεννήθηκε το 1980 στη Σάμο. Σπούδασε Αρχαιολογία και Ιστορία της Τέχνης στο Εθνικό Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και Πολιτιστική Διαχείριση στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Έζησε στο Μιλάνο όπου εργάστηκε στο Casa e Archivio Lalla Romano, καθώς και στον εκδοτικό οίκο Crocetti Editore και το περιοδικό Poesia. Έχει μεταφράσει ποιήματα, πεζά, δοκίμια και συνεντεύξεις (Claudio Magris, Primo Levi, Tonino Guerra, Amelia Rosselli, Dino Buzzati, Attilio Bertolucci, Vittorio Sereni κ.ά.) για ελληνικά και ιταλικά λογοτεχνικά περιοδικά και εφημερίδες. Μετέφρασε για πρώτη φορά στα ελληνικά τα Ορφικά Άσματα του Dino Campana, σε μια δίγλωσση κριτική έκδοση (Περισπωμένη, 2017). Άλλες μεταφράσεις της: Valerio Magrelli, Ο οικογενειακός σαμάνος – Ομοιοπαθητική, πορνογραφία, σκηνοθεσία σε 77 σχέδια του Fellini (Περισπωμένη, 2019), Andrea Camilleri, Το νόμισμα του Ακράγαντα (Καστανιώτης, 2014) κ.ά. Από τον νέο εκδοτικό οίκο Loggia ετοιμάζεται μια συλλογή διηγημάτων του πεζογράφου και κριτικού Mario Andrea Rigoni, ενός από τους πιο γνωστούς μελετητές του Leopardi, καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Πάντοβα. Επίσης, από τις Εκδόσεις Καστανιώτη θα κυκλοφορήσει το μυθιστόρημα Ψέμα και μάγια της Elsa Morante – το πρώτο της μυθιστόρημα που απέσπασε το Βραβείο Viareggio 1948.