“Το Μαρμαρένιο Νησί”: γράφει ο Ιωάννης Παπαχρήστου

ΕΝΑΣ ΣΥΓΓΡΑΦΕΑΣ, ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Είχα την αγαθή τύχη να μεγαλώσω ανάμεσα σε προγιαγιάδες και γιαγιάδες, σε προπαππούδες και παππούδες. Όλοι τους από τόπους που κάποτε δεν γνώριζα παρά μόνο ως ονόματα: το Κιουπλί και το Καβατζίκι της ανατολικής Θράκης, η Αφθόνη στο νησί του Μαρμαρά, η Οινόη του Πόντου, η Κωνσταντινούπολη. Όλοι τους με το στίγμα του εκδιωγμένου, με την ταμπέλα του πρόσφυγα και της φτώχειας. Σε μεγάλο βαθμό οι οικογενειακές μου μνήμες ήταν οι μνήμες των άλλων. Μνήμες που υιοθέτησα, αγάπησα και με τις οποίες χάρηκα και δάκρυσα σαν να ήταν εξ ολοκλήρου δικές μου.

Ως εδώ όμως φτάνουν τα δικά μου κλισέ για την προσφυγική μνήμη. Καθώς μεγάλωνα και διάβαζα ιστορία και κατανοούσα καλύτερα πως έφτασα να γεννηθώ και να μεγαλώσω σε μια προσφυγική συνοικία των Αθηνών, συνειδητοποιούσα ότι δεν είμαι η γενιά προσφύγων που πρέπει να εστιάζει στον οδυρμό, στην ακατάσχετη νοσταλγία περί χαμένων πατρίδων, στην επιλεκτική μνήμη που συνιστά και διαστρέβλωσή της. Το να ξεφύγω όμως από όλα αυτά, αν ξέφυγα εν τέλει οριστικά, με τα οποία τόσο σκληρά και με ποικίλους τρόπους μάς έμαθαν να χτίζουμε την προσφυγική μνήμη, αποδείχτηκε ένα εγχείρημα δύσκολο. Έπρεπε να επιστρέψω στην ουσία της προσφυγικής ταυτότητας της οικογένειάς μου. Και η ουσία της είναι ο ίδιος ο βίος των ανθρώπων που κατακερματίστηκε από την προσφυγιά.

Η επιστροφή στον βίο τους ήταν επίπονη διότι κάποιους τους έχασα γρήγορα, πριν συνειδητοποιήσω ότι θα έπαιρναν μαζί τους απαντήσεις σε μελλοντικά ερωτήματα. Έτσι έγινε με τον παππού μου, τον Μιχαήλ Α. Μπόφιλο, που κατάγεται από την Αφθόνη του Μαρμαρά. Δεν τον ρώτησα, για παράδειγμα, τι γνώριζε από τον δικό του πατέρα για το λατινογενές επίθετό τους, που σημαίνει «γαμπρός». Δεν τον ρώτησα περισσότερα για τα πρόσωπα των φωτογραφιών που μου έδειχνε αλλά και για τις ιστορίες του ναυτικού πατέρα του στ’ αφθονιάτικα καράβια. Αργότερα, έχασα και την μόνη δυστυχώς ευκαιρία να βρούμε μαζί τα οικογενειακά έγγραφα που φύλαγε στο πατάρι του σπιτιού του στο οποίο τελικά έφτασα λίγο πριν πεθάνει.

Το πατάρι ήταν η αρχή του δικού μου ταξιδιού στην ιστορία του σπιτιού μου και του Μαρμαρά της Προποντίδας. Εκεί βρήκα σε έναν φάκελο χιλιοδιπλωμένα και πιασμένα με μια σκουριασμένη καρφίτσα δυο χούφτες έγγραφα του προπάππου μου Αναστάση, από τη ζωή του στον Μαρμαρά και στην Κωνσταντινούπολη πριν το 1922, από την μετανάστευσή του στην Αμερική τα έτη 1911-1919 και την τελευταία μετεγκατάστασή του στην συνοικία Κρεμμυδαρού (Δραπετσώνα) το 1922. Δεν θα ξεχάσω πως όταν αφαίρεσα την καρφίτσα και ξεδίπλωσα το πρώτο έγγραφο, τα χέρια μου άρχισαν να τρέμουν. Κάθε έγγραφο που ξετυλιγόταν στις παλάμες μου ήταν ένα βύθισμα στον χρόνο και στις ζωές ανθρώπων που δεν πρόφτασα να γνωρίσω, ένα ταξίδι στον κόσμο των Μαρμαρινών.

Το Μαρμαρένιο Νησί είναι μια περιήγηση στον τόπο και στον χρόνο του Μαρμαρά. Ακολουθώ τη δομή και το ύφος της ταξιδιωτικής λογοτεχνίας του 18ου-19ου αιώνα. Όσον αφορά τη δομή, το κείμενο διαιρείται σε ημερήσια τμήματα, ενώ, από άποψη ύφους, διατηρεί την ζωντάνια των αφηγήσεων του περιηγητή. Τα ταξίδια (2013 και 2016), που ξεδιπλώνονται στις σελίδες του βιβλίου, στοχεύουν στην καταγραφή των ιχνών της παρουσίας των Ρωμιών, των Μουσουλμάνων και των Σεφαρδιτών Εβραίων του Μαρμαρά.

Το βιβλίο αναψηλαφεί έναν σπουδαίο, σχεδόν ξεχασμένο σήμερα, νησιωτικό πολιτισμό: τις ιδιαιτερότητες στην αλιευτική τέχνη και την ναυτιλιακή δύναμη των Μαρμαρινών που στήριξε τόσο την οθωμανική όσο και την ελληνική ναυτιλία, ανασυστήνει την γενεαλογία των κατοίκων, παραθέτει τις λατρευτικές παραδόσεις, τα έθιμα και τις ασχολίες τους όπως η λατόμευση του περίφημου μαρμάρου, αφουγκράζεται το παρόν της νήσου και των κατοίκων της.

Οι περιηγήσεις διανθίζονται με ελληνικές, ρωμαϊκές, βυζαντινές, οθωμανικές, εβραϊκές και τουρκικές πηγές, ως συμπληρωματικές υπομνήσεις χωρίς να διακόπτουν τις αφηγήσεις του ταξιδιώτη. Στο βιβλίο περιλαμβάνονται επίσης χάρτες, φωτογραφίες, βιβλιογραφία, ευρετήρια και τρία παραρτήματα αφιερωμένα στον περίπλου, τα διάσπαρτα επιγραφικά σπαράγματα και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του Μαρμαρά.

Έγραψα αυτό το βιβλίο για να τιμήσω την επιμονή του παππού μου να μου θυμίζει ότι καταγόμαστε από τον Μαρμαρά, για την Σεφαρδίτισσα που θυμόταν με πόνο το «κάψιμο του Εβραίου» κάθε Πάσχα στη λότζα του Ταξιάρχη, για τον καημό της Τουρκοκρητικιάς γιαγιάς που τα πρώτα χρόνια, μετά την Ανταλλαγή, ανέβαινε στα υψώματα του νησιού κοιτάζοντας δακρυσμένη προς την Κρήτη· για τους επερχόμενους Μαρμαρινούς και μη που θα διψούν, όπως εγώ, για την ιστορία της Προποντίδας, αλλά και για την χαρά της περιήγησης σ’ έναν πανέμορφο τόπο. Το έγραψα όμως και για να πω ότι δεν πιστεύω σε χαμένες πατρίδες, όταν πια είναι δική μας απόφαση η επιστροφή και ο τρόπος που θα διαχειριστούμε την σχέση μας με τον τόπο καταγωγής μας· όταν στις μέρες μας είναι θέμα προγραμματισμού να πάρουμε ένα τρένο, ένα αυτοκίνητο, ένα πλοίο, ένα αεροπλάνο και σε λίγες ώρες να χαϊδεύουμε τις μνήμες της οικογένειάς μας. Γι’ αυτό και ο Μαρμαράς, το μαρμαρένιο νησί της Προποντίδας, δεν είναι μια χαμένη πατρίδα, αλλά ένας τόπος στον οποίο επιστρέφω και χτίζω μνήμες της δικής μου ζωής.

Ιωάννης Παπαχρήστου

Το βιβλίο του Ιωάννη Παπαχρήστου με τίτλο Το Μαρμαρένιο Νησί. Περιηγήσεις στον Μαρμαρά της Προποντίδας κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Μπαλτά, στη σειρά εξ Ανατολών (σελ.: 224).

Δύο λόγια για τον συγγραφέα

Ο Ιωάννης Παπαχρήστου γεννήθηκε στην Αθήνα το 1980. Σπούδασε Φιλοσοφία στο Πανεπιστήμιο Πατρών και έλαβε τον διδακτορικό του τίτλο στην αρχαία φιλοσοφία από το Πανεπιστήμιο Humboldt (Βερολίνο). Υπήρξε μεταδιδακτορικός ερευνητής και διδάκτωρ στα πανεπιστήμια Humboldt, Paris IV-Sorbonne, Genève και Αθηνών ενώ επί του παρόντος εργάζεται στο ερευνητικό πρόγραμμα ‘Πανδέκτης Βυζαντινής Φιλοσοφίας’ (ΕΚΠΑ). Παράλληλα, μελετά την ιστορία της περιοχής της Προποντίδας και δημοσίευσε τα βιβλία Αναγραφή της Κυζίκου. Ιστορική πραγματεία του 19ου αιώνα για την Κυζικηνή χερσόνησο (Εκδόσεις Κύζικος, 2015—βραβευμένο από την Εστία Νέας Σμύρνης) και Το Μαρμαρένιο Νησί. Περιηγήσεις στον Μαρμαρά της Προποντίδας (Εκδόσεις Μπαλτά, 2019). Ποιήματά του δημοσιεύτηκαν στα περιοδικά Ποιητική και Φρέαρ και το διήγημά του «Η ρίζα» στο περιοδικό Κινστέρνα. Η οδοιπορία αποτελεί συστατικό στοιχείο της φύσης του από τρυφερή ηλικία. Από τα περιηγητικά του κείμενα για τόπους της Ελλάδας και της Τουρκίας δημιούργησε τον ιστότοπο periegesis.gr.Σημείωση: Η στήλη ευχαριστεί θερμά τον συγγραφέα για την παραχώρηση μέρους του φωτογραφικού υλικού που περιλαμβάνεται στο βιβλίο.