Βασίλι Γκρόσμαν, “Ζωή και Πεπρωμένο”. Μεταφράζει ο Γιώργος Μπλάνας

ΕΝΑ ΒΙΒΛΙΟ, ΜΙΑ ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ
Επιμέλεια: Μαρία Σφυρόερα

Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2014

Η ρωσική λογοτεχνία διαθέτει ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό το οποίο θα μπορούσε κάλλιστα να μειώσει την εμβέλεια οποιασδήποτε άλλης λογοτεχνίας: είναι ιδιοσυγκρασιακή! Εννοώ πως είναι διαποτισμένη από την ιδιοσυγκρασία του ρωσικού λαού.

Ο Μεταφραστής ρωσικής λογοτεχνίας πρέπει να γνωρίζει όχι μόνο τη γλώσσα και τη λογοτεχνική παράδοση, αλλά τον ρωσικό πολιτισμό εν γένει. Από τη δυσκολία αυτή ξεφεύγει εύκολα ο Έλληνας μεταφραστής, γιατί εν μέρει οι δύο πολιτισμοί αναπτύχθηκαν στις ίδιες βάσεις, στο ίδιο πολιτισμικό, θρησκευτικό, ιστορικό πλαίσιο. Εξάλλου, επί δύο τουλάχιστον αιώνες, η ρωσική σκέψη καθόρισε αποφασιστικά τα πνευματικά δρώμενα σε πλανητικό επίπεδο, με αποτέλεσμα ένα μέρος της ρωσικής διανοητικής και καθημερινής εμπειρίας να είναι ήδη οικείο σε οποιονδήποτε σύγχρονο άνθρωπο, είτε είχε συναίσθηση της γνώσης αυτής είτε όχι. Αναφέρομαι, φυσικά, στις προσπάθειες του ρωσικού λαού να δημιουργήσει μια δικαιότερη κοινωνία, πέρα από τα προβλήματα και τις συνέπειές τους, που είναι ασφαλώς υπό κρίση. Μεταφράζοντας κάποιος ρωσική λογοτεχνία του 20ού αιώνα, μεταφράζει κατά κάποιον τρόπο μέρος της λογικής αυτού του αιώνα.

Όσο για το έργο του Βασίλι Γκρόσμαν ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ, ο μεταφραστής πρέπει να δουλέψει «επί τόπου», σαν να είναι το έργο αυτό ένα ζωτικό όργανο της ρωσικής σκέψης και της σκέψης του 20ού αιώνα εν γένει. Η απλότητα του ΖΩΗ ΚΑΙ ΠΕΠΡΩΜΕΝΟ έγκειται σε αυτήν ακριβώς την κολοσσιαία κλίμακα.

Ο Βασίλι Γκρόσμαν στάθηκε απέναντι στο ζήτημα του 20ού αιώνα ως αδέσμευτος ανθρωπιστής. Είδε αυτό που συνέβη στον κόσμο με το μάτι του ανθρώπου που κατανοεί, δεν απορρίπτει, δεν παρασύρεται από στερεότυπα, δεν καταδικάζει κραυγαλέα, αλλά εξετάζει τον άνθρωπο σαν ένα πολύπλοκο, πολυσήμαντο, αντιφατικό ον. Έτσι διέκρινε τον πυρήνα της τραγωδίας του: η διαρκής προσπάθεια δύστυχων πλασμάτων να ξεφύγουν από κάθε εξουσία, από κάθε δύναμη (του καλού ή του κακού), από κάθε ιδεολογία. Η Ιστορία και η βία της δεν προέρχονται από τη δίψα για πλούτο και εξουσία, αλλά από τον φόβο της φτώχειας και της δουλείας. Έτσι, κατέληξε στο συμπέρασμα πως ο ολοκληρωτισμός δεν είναι διαστροφή κάποιων δικτατόρων, αλλά ηθική κατάσταση. Παρακολουθώντας στο μυθιστόρημά του τη ζωή των φυσικών επιστημόνων, των μαχόμενων στρατιωτών στο Στάλινγκραντ, αλλά και των ανδρών των μυστικών υπηρεσιών, φτάνει στο συμπέρασμα πως η επιστήμη, η κοινωνία και η εξουσία χορεύουν όλες τον ίδιο χορό: ο σκοπός αγιάζει τα μέσα.

Και ο μεταφραστής; Πώς μπορούσε να αντιμετωπίσει ο μεταφραστής ένα έργο τόσο γερά κολλημένο στο σώμα της ρωσικής ιστορίας – όπως άλλωστε όλα τα σημαντικά έργα της ρωσικής λογοτεχνίας; Είχε δύο δρόμους. Ή να το πλησιάσει μέσω των στερεότυπων της Δύσης για τον κομμουνισμό ή να το αφήσει να του μιλήσει. Προτίμησα το δεύτερο, γιατί αυτό είναι που μου δίδαξαν οι μεγάλοι Ρώσοι συγγραφείς, αυτό που τους έκανε παγκόσμιους, δίχως να χάσουν το ελάχιστο από την εθνική τους ταυτότητα: να ακούς και να βλέπεις με προσήνεια την ψυχή του άλλου, πίσω από τα λόγια και τις πράξεις του.

Γιώργος Μπλάνας

Ο ΒΑΣΙΛΙ ΓΚΡΟΣΜΑΝ γεννήθηκε το 1905 στην ουκρανική πόλη Berdichev. To 1941 έγινε πολεμικός ανταποκριτής της εφημερίδας του Κόκκινου Στρατού Krasnaya Zvezda και κατέληξε να θεωρείται θρυλικός ήρωας πολέμου, περιγράφοντας την άμυνα του Στάλινγκραντ, την πτώση του Βερολίνου και τις συνέπειες του Ολοκαυτώματος. To βιβλίο του Ζωή και Πεπρωμένο, μια συγκλονιστική εποποιία που ολοκλήρωσε το 1960, θεωρήθηκε απειλή για το ολοκληρωτικό καθεστώς και κατασχέθηκε το 1961 από την KGB. Τρία χρόνια αργότερα ο συγγραφέας, τσακισμένος ψυχικά από τη μεγάλη απώλεια, πέθανε από καρκίνο. Θα έπρεπε να περάσουν 52 ολόκληρα χρόνια από την κατάσχεση του χειρογράφου για να «απελευθερωθεί» τελικά τον Ιούλιο του 2013, οπότε ο επικεφαλής της FSB (πρώην KGB) το παρέδωσε στα Κρατικά Λογοτεχνικά Αρχεία της Ρωσίας.

Ο Γιώργος Μπλάνας είναι ένας από τους σημαντικότερους Έλληνες ποιητές και δοκιμιογράφους. Παράλληλα, μεταφράζει και επιμελείται σύγχρονα και κλασικά έργα από την παγκόσμια και την αρχαία ελληνική γραμματεία. Η τελευταία ποιητική συλλογή του Στασιωτικά [1-50] (2011) τιμήθηκε με το Βραβείο Ποίησης του περιοδικού Διαβάζω. Για το βιβλίο Ζωή και Πεπρωμένο, ο Γιώργος τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Λογοτεχνικής Μετάφρασης 2014.

Το μυθιστόρημα του Βασίλι Γκρόσμαν Ζωή και Πεπρωμένο (2013) κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Γκοβόστη (σελ.: 960, τιμή: €35,00).

«Ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα»
The Times Literary Supplement

«Ένα από τα πιο εντυπωσιακά λογοτεχνικά κατορθώματα του 20ού αιώνα. Ένα νέο Πόλεμος και Ειρήνη, που αποπνέει τη βαθιά ανθρωπιά των ιστοριών του Τσέχοφ».
Le Monde

«Περνώντας με σαρωτική ορμή από τα κοσμοϊστορικά γεγονότα στις μικρότερες λεπτομέρειες της ιδιωτικής ζωής, η νευρική και ανεξάντλητα ανθρώπινη γραφή του Γκρόσμαν δίνει σε κάθε σελίδα τη λάμψη του αριστουργήματος».
The Independent

«To πραγματικό θέμα του βιβλίου είναι η καθημερινή μάχη που δίνει το ανθρώπινο πνεύμα με τη φρίκη του πολέμου και του ολοκληρωτισμού – φασιστικού ή κομμουνιστικού. Οι σελίδες του είναι γεμάτες τρομερές σκηνές απανθρωπιάς, δοσμένες με συνταρακτικά αιχμηρό τρόπο. Αν ήταν δυνατόν να συμπυκνώσουμε το θέμα σε μία λέξη –πράγμα μάλλον αδύνατον σε ένα τόσο πλούσιο έργο–, η λέξη αυτή θα ήταν “ελευθερία”. To Ζωή και Πεπρωμένο είναι ένα μυθιστόρημα για το νόημα της ελευθερίας».
The Guardian