Στις 3 Δεκεμβρίου 1944 ξεκινούν τα γεγονότα των Δεκεμβριανών και ακολούθως η Μάχη της Αθήνας. Πρόκειται για την ένοπλη σύγκρουση, που έλαβε χώρα στην Αθήνα, μεταξύ του ΕΑΜ/ΕΛΑΣ και των κυβερνητικών και βρετανικών δυνάμεων. Τα Δεκεμβριανά ξεκίνησαν με την αιματηρή καταστολή του συλλαλητηρίου της Πλατείας Συντάγματος και τελείωσαν με την υπογραφή της Συμφωνίας της Βάρκιζας στις 12 Φεβρουαρίου 1945. Οι συγκρούσεις αυτές θεωρούνται πρόδρομοι του Εμφυλίου Πολέμου (1946 – 1949). Το Αρχείο της ΕΡΤ για την επέτειο 80 ετών από την έναρξη των Δεκεμβριανών παρουσιάζει την εκπομπή:
ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ
ΑΘΗΝΑ ΤΟ ΜΗΛΟΝ ΤΗΣ ΕΡΙΔΟΣ
Πρόκειται για το πρώτο επεισόδιο της σειράς 6 ωριαίων ντοκιμαντέρ με θέμα την περίοδο του Ελληνικού Εμφυλίου πολέμου. Αναλύονται τα αίτια της έναρξης του ενόπλου αγώνα και εν συνεχεία του εμφυλίου πολέμου. Αρχικά προβάλλονται τα πρώτα ελεύθερα επίκαιρα που δημιουργήθηκαν από την ΦΙΝΟΣ ΦΙΛΜ μετά την αποχώρηση των γερμανικών στρατευμάτων από την Ελλάδα. Ιδιαίτερη μνεία γίνεται στην συνθήκη του Λιβάνου, στη μυστική συμφωνία Αντονι Ήντεν και Βιάτσεσλαβ Μολότωφ, καθώς και στη συμφωνία της Λισαβόνας. Ακολούθως, προβάλλεται συνοπτικά η τύχη της Πολωνίας όπως αυτή αποφασίστηκε μεταξύ Άγγλων και Ρώσων και η μυστική συνάντηση, η οποία πραγματοποιήθηκε στη Μόσχα από τις 9 έως τις 17 Οκτωβρίου 1944, μεταξύ Τσόρτσιλ και Στάλιν, όπου καθορίστηκε και η σφαίρα επιρροής των δύο δυνάμεων στα Βαλκάνια με την Μεγάλη Βρετανία να έχει τον πρώτο λόγο στην ελληνική υπόθεση. Επιστρέφοντας στην ελληνική πραγματικότητα, παρουσιάζεται η έλευση των βρετανικών δυνάμεων στην Ελλάδα και η ένοπλη σύγκρουσή τους με τον ΕΛΑΣ στην Αθήνα.
Η εκπομπή περιλαμβάνει πλάνα από τα πρώτα επίκαιρα που γύρισε ο Φιλοποίμην Φίνος πριν ακόμα εγκαταλείψουν την Αθήνα οι Γερμανοί. Τα επίκαιρα αυτά δεν προβλήθηκαν ποτέ στην Ελλάδα, παρά μόνο από την εν λόγω σειρά «ΒΙΟΙ ΠΑΡΑΛΛΗΛΟΙ ΤΟΥ ΕΜΦΥΛΙΟΥ» των Ροβήρου Μανθούλη, Πάνου Καραμπίνη και Κωνσταντίνου Μωραΐτη. Παρακολουθούμε πλάνα από τις αρχές Οκτωβρίου 1944 με συγκεντρώσεις πολιτών σε Αθηναϊκές γειτονιές, πλάνα από σπίτια κατεστραμμένα στην περιοχή της Καισαριανής, η οποία χτυπήθηκε από τους Γερμανούς μια μέρα πριν αποχωρήσουν από την Αθήνα. Ακολουθούν πλάνα απαγχονισμένων πολιτών από τις ναζιστικές δυνάμεις και τους συνεργάτες. Ο αφηγητής εξηγεί ότι μεταξύ αυτών ήταν και ο πατέρας του Φίνου. Οι λήψεις του Φ. Φίνου περιλαμβάνουν και την ιστορική στιγμή της φυγής των Γερμανών από την Αθήνα: Το στιγμιότυπο με τον Γερμανό αξιωματικό ο οποίος κατεβαίνει βιαστικά με τη ναζιστική σημαία τυλιγμένη στον ώμο του. Περιγράφονται επίσης οι καταστροφές των Γερμανών λίγο πριν εγκαταλείψουν την Αθήνα και η «μάχη της Ηλεκτρικής» (Ηλεκτρική Εταιρεία Αθηνών Πειραιώς – Πάουερ). Λήψεις από το κέντρο της Αθήνας, με πλήθη πολιτών να συγκεντρώνονται στην Ακαδημία Αθηνών σε κεντρικούς Αθηναϊκούς δρόμους. Διακρίνονται τα μέλη του τριμελούς κλιμακίου της Κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας, οι Γιάννης Ζέβγος (Γιάννης Ταλαγάνης) στέλεχος του ΚΚΕ και του ΕΑΜ, ο πολιτικός Θεμιστοκλής Τσάτσος από το κόμμα των Φιλελεύθερων, καθώς και ο Φ. Μανουηλίδης από το κόμμα του Γ. Παπανδρέου (Δημοκρατικό Σοσιαλιστικό Κόμμα). Ακολουθεί παρέλαση μπροστά από το μνημείο του Αγνώστου Στρατιώτη. Καταγράφεται επίσης η άφιξη των πρώτων Βρετανών που αποβιβάζονται στον Πειραιά και πλάνα της άφιξης του πρώτου βρετανικού αγήματος στον Πειραιά.
Κατά τη διάρκεια της εκπομπής ο Βασίλης Βενετσανόπουλος, αξιωματικός του Δημοκρατικού Στρατού, μιλάει για το αίτημα του βρετανού στρατηγού Σκόμπυ στους Στέφανο Σαράφη και Ναπολέοντα Ζέρβα να διαλύσουν τα αντάρτικα σώματα και την απάντηση του Σαράφη είπε ότι μόνο μια εθνική κυβέρνηση έχει τέτοια αρμοδιότητα. Εξηγεί ότι στην Αθήνα ο ΕΛΑΣ δεν είχε ισχυρές δυνάμεις και ότι οι Άγγλοι χτύπησαν με όλα τα μέσα, περιοχές όπως η Καισαριανή εκκενώθηκαν από άμαχο πληθυσμό και δόθηκαν σκληρές μάχες εκεί. Θυμάται τον καθηγητή Σβορώνο ο οποίος ζήτησε άδεια από τα καθήκοντα ως αξιωματικός του ΕΛΑΣ για να θάψει τον πατέρα του και επέστρεψε λίγο αργότερα.
Ο Αλέξανδρος Λ. Ζαούσης συγγραφέας του βιβλίου «Η τραγική αναμέτρηση», μιλάει για τις εμφύλιες συγκρούσεις κατά τη διάρκεια της κατοχής και από το 1943, οι οποίες θεωρεί ότι ξεκίνησαν με επιθέσεις του ΕΛΑΣ. Περιγράφει μια ατμόσφαιρα δικτατορίας της αριστεράς στην ύπαιθρο, εξηγεί ότι το παλάτι και οι πολιτικοί είχαν χάσει το χρόνο τους ασχολούμενοι με δευτερεύοντα θέματα και ότι στο Λίβανο ο Γεώργιος Παπανδρέου συγκέντρωσε τις πολιτικές δυνάμεις και οργάνωσε την κυβέρνηση εθνικής ενότητας παγιδεύοντας έτσι την αριστερά, η οποία είχε καταφέρει να αποκτήσει προβάδισμα και ερείσματα στην ελληνική κοινωνία κατά τη διάρκεια της κατοχής. Μιλάει επίσης για την καταστροφή που επέφερε η Μάχη της Αθήνας στην πρωτεύουσα και κατακρίνει τη δράση της ΟΠΛΑ, της ΕΘΝΙΚΗΣ ΠΟΛΙΤΟΦΥΛΑΚΗΣ και των Φρουραρχείων του ΕΛΑΣ ως φανατικά όργανα του ΕΑΜ-ΕΛΑΣ τα οποία διέπραξαν ακρότητες και συνέβαλαν στην πυροδότηση του εμφυλίου πολέμου.
Ο Χαρίλαος Φλωράκης μιλάει για τις απελευθερωτικές επιχειρήσεις του ΕΑΜ – ΕΛΑΣ σε όλη την Ελλάδα και λέει χαρακτηριστικά ότι το 1944 λίγο πριν την απελευθέρωση το φρουραρχείο του ΕΛΑΣ έδινε άδεια για μετακινήσεις στη χώρα και ότι κυρίως το κέντρο της Αθήνας και των μεγάλων πόλεων ήταν κατεχόμενες από τις δυνάμεις του Άξονα. Θυμάται ότι ο κόσμος έσπευδε και υποδεχόταν με χαρά τους αντάρτες. Είχαν εγκαθιδρύσει προσωρινή κυβέρνηση και καθιέρωσαν κάποιους απαραίτητους σχετικούς θεσμούς. Ο Χαρίλαος Φλωράκης λέει ότι ρώτησε γιατί δεν κατέβηκε ο ρωσικός στρατός να απελευθερώσει την Ελλάδα και του απάντησαν ότι δεν τους κάλεσε κανένας και εξηγεί ο ίδιος ότι ο ΕΑΜ έπαιρνε εντολές από το στρατηγείο της Μ. Ανατολής.
Ο ιστορικός της αντίστασης Βάσος Μαθιόπουλος αναφέρεται στα πολιτικά μέσα που χρησιμοποίησαν οι Βρετανοί, πρώτα με τη συμφωνία του Λιβάνου και έπειτα στη συμφωνία Ήντεν-Μολότοφ για μια ζώνη ασφαλείας στην Ευρώπη με ζώνη επιρροής της Αγγλίας την Ελλάδα. Οι Βρετανοί ήθελαν να επιστρέψουν τη μοναρχία στην Ελλάδα, η οποία ήταν ξεκάθαρα ανεπιθύμητη από την πλειοψηφία των Ελλήνων. Επειδή λοιπόν έβλεπαν οι ότι τα πολιτικά μέσα δεν θα αρκούσαν για να επιβάλλουν τη θέλησή τους, για πρώτη και μοναδική φορά κατά τη διάρκεια του Β’ ΠΠ, τον Αύγουστο του 1944, συμφώνησαν με τους Γερμανούς να παραδοθεί η κατεχόμενη Ελλάδα στους Άγγλους για να ανακοπεί η ρωσική προέλαση στα Βαλκάνια, με την υποχρέωση να επιτραπεί η αναίμακτη υποχώρηση των Γερμανών. Ο Μαθιόπουλος αξιολογεί ως λανθασμένη την αποχώρηση του ΕΑΜ από την κυβέρνηση εθνικής ενότητας, αν και υπογραμμίζει ότι και το ΕΑΜ και ο Γ. Παπανδρέου αγνοούσαν τη συμφωνία Αγγλίας-Ρωσίας για την Ελλάδα που είχε πραγματοποιηθεί στο Κρεμλίνο. Ο Μαθιόπουλος στο πλαίσιο των γεγονότων των Δεκεμβριανών και της μάχης της Αθήνας, αναφέρει και το αίτημα του Τσόρτσιλ προς την Τουρκία, στις 15 Δεκεμβρίου 1944, προκειμένου να στείλει στην Αθήνα στρατεύματα για αστυνόμευση και αποκατάσταση της τάξης.
Ο στρατηγός Κωνσταντίνος Κόρκας μιλάει για την απελευθέρωσης της Βουλγαρίας και την μεταστροφή της σε κομουνιστική χώρα. Περιγράφει πώς κατά λάθος μια μονάδα του ρωσικού στρατού πέρασε στα ελληνικά σύνορα κοντά στην Κομοτηνή και την άμεση διαταγή του Στάλιν να αποχωρήσουν, τηρώντας έτσι τα συμφωνημένα στη Γιάλτα.
Ο Φίλιππος Ηλιού, ιστορικός των ΑΣΚΙ, εξηγεί ότι ο εμφύλιος πόλεμος έχει τις ρίζες του στα γεγονότα που συνέβησαν στην κατοχή και ειδικά στη δυνατότητα να διεκδικήσουν λαϊκά στρώματα μια νέα πραγματικότητα, οικονομική, κοινωνική και πολιτική στην Ελλάδα. Οι Βρετανοί αντιμετώπισαν τα αριστερά κινήματα με διωγμούς και όχι με πολιτικά μέσα, ενώ η στάση της ΕΣΣΔ απέναντι σε αυτό το ισχυρό αριστερό κίνημα ήταν να αφήσει ρυθμιστές στην Ελλάδα τους Άγγλους. Εξηγεί ότι μετά τα Δεκεμβριανά και τη Μάχη της Αθήνας επικράτησε μια γενικευμένη τρομοκρατία και η σφαγή χιλιάδων ανθρώπων αντιστασιακών, η ερήμωση χωριών και η ελεύθερη δράση συμμοριών έθεσαν εμφατικά το ερώτημα της απάντησης από τους αριστερούς.
Ο διοικητής του δεύτερου τάγματος της ταξιαρχίας του Ρίμινι, στρατηγός Σ. Τζανέτης, περιγράφει τη μεταφορά της μονάδας στην Ελλάδα και την υποδοχή τους από άλλους ως ήρωες, από άλλους ως προδότες και φασίστες. Θυμάται ότι κλείστηκαν στους στρατώνες στο Γουδή και λίγο αργότερα στα Δεκεμβριανά, η εντολή του Ρόναλντ Σκόμπυ ήταν η διασπορά της ταξιαρχίας. Θυμάται ότι στις 4 ή 5 Δεκεμβρίου βγήκαν από το Γουδή και έφτασαν μέχρι την Καισαριανή.
Κατά τη διάρκεια της εκπομπής η αφήγηση του Ροβήρου Μανθούλη περιγράφει τα γεγονότα που μεσολάβησαν λίγο πριν την αποχώρηση των γερμανικών δυνάμεων από την Ελλάδα και μέχρι τα γεγονότα των Δεκεμβριανών κα της Μάχης της Αθήνας. Από τον εξοπλισμό των μονάδων του Ζέρβα μετά την αποχώρηση των Γερμανών και τη σχεδιαζόμενη από τους Άγγλους σύγκρουση με τον ΕΛΑΣ, στα γεγονότα μετά την απελευθέρωση της Ρουμανίας και την αποστολή αξιωματικών του κόκκινου στρατού προκειμένου να πειστεί ο ΕΑΜ να αποδεχθεί τη συμμετοχή του στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας. Ακολουθεί η μάχη της Βαρσοβίας, η στάση της Ρωσίας, η συνάντηση Τσόρτσιλ με Στάλιν και Μολότοφ στο Κρεμλίνο στις 9 Οκτωβρίου 1944. Η αφήγηση πλαισιώνεται από πλούσιο αρχειακό φωτογραφικό και οπτικοακουστικό υλικό από την Ελλάδα και το εξωτερικό όπως τα επιτελεία του ΕΛΑΣ και ΕΔΕΣ, η Μάχη της Βαρσοβίας και η παράδοση του στρατηγού Μπορ και των δυνάμεών του στα Ες Ες, πλάνα από ρωσικά επίκαιρα σχετικά με την απελευθέρωση της Ρουμανίας, της Βουλγαρίας και της Γιουγκοσλαβίας, αλλά και από τις συναντήσεις Τσόρτσιλ και Στάλιν στο Κρεμλίνο. Τέλος παρακολουθούμε πλάνα από λήψεις κατά τη διάρκεια των Δεκεμβριανών και της Μάχης της Αθήνας, αλλά και από την επίσκεψη του Ουίνστον Τσόρτσιλ στην ελληνική πρωτεύουσα.
Σκηνοθεσία: Ροβήρος Μανθούλης, Πάνος Καραμπίνης και Κωνσταντίνος Μωραΐτης
Διευθυντής Φωτογραφίας: Γιάννης Έξαρχος
Πρώτη τηλεοπτική προβολή: 05 Ιουνίου 2000
Δείτε περισσότερα στο archive.ert.gr