Με αφορμή την επέτειο της 28ης Οκτωβρίου 1940 και την κήρυξη του Ελληνο-ιταλικού πολέμου το Αρχείο της ΕΡΤ παρουσιάζει το επεισόδιο της εκπομπής Παρασκήνιο με θέμα την μορφή και το σύμβολο του παιδιού στην Κατοχή όπως αυτό αποδόθηκε στις εικαστικές τέχνες στην Ελλάδα. Η εικόνα των εξαθλιωμένων, πεινασμένων, ετοιμοθάνατων παιδιών, των μικρών σαλταδόρων, των ατίθασων παιδιών που κλέβουν φαγητό από τον κατακτητή αναλύεται και εξηγείται ο τρόπος με τον οποίο αυτή αποτυπώθηκε στο καλλιτεχνικό έργο σημαντικών Ελλήνων εικαστικών:
ΠΑΡΑΣΚΗΝΙΟ
ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΙΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ
Το επεισόδιο της σειράς ντοκιμαντέρ Παρασκήνιο με τίτλο «ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΤΗΣ ΚΑΤΟΧΗΣ ΣΤΙΣ ΕΙΚΑΣΤΙΚΕΣ ΤΕΧΝΕΣ» παραγωγής 1986 και σε σκηνοθεσία Μάνου Ευστρατιάδη, παρουσιάζει τις αναπαραστάσεις των παιδιών της Κατοχής ως εικόνα, σύμβολο και ιδέα μέσα από τις εικαστικές τέχνες στην Ελλάδα και συγκεκριμένα τη φωτογραφία, το σχέδιο, τη ζωγραφική και τη χαρακτική.
Κατά τη διάρκεια της εκπομπής παρουσιάζεται φωτογραφικό υλικό από το λεύκωμα «ΚΑΤΟΧΗ» του Κώστα Παράσχου και το λεύκωμα φωτογραφιών της εποχής της Βούλας Παπαϊωάννου ιδίως από την περίοδο του χειμώνα του 1941 στην Αθήνα. Παρακολουθούμε λεπτομέρειες από φωτογραφίες με Έλληνες πολίτες και τα παιδιά εξαθλιωμένους στους δρόμους της πρωτεύουσας και ακούγονται αποσπάσματα από το «Ημερολόγιο της πείνας» του Γιώργου Μαυρουδή με αναφορές στα παιδιά της Κατοχής πεινασμένα, ταλαιπωρημένα, στους δρόμους της κατεχόμενης Αθήνας.
Η συγγραφέας Άλκη Ζέη μιλάει για το θέμα των παιδιών της Κατοχής και αναρωτιέται αν σήμερα τα παιδιά μπορούν να καταλάβουν πώς ζούσαν τα αντίστοιχα παιδιά σε εκείνη την περίοδο στην Ελλάδα της κατοχής. Εξηγεί ότι η ίδια έζησε αυτές τις καταστάσεις κάθε μέρα εκείνη την εποχή και ότι στο μυαλό της ανασύρεται πάντα η εικόνα ενός αγοριού. Θυμάται επίσης ότι η πείνα χαρακτήριζε όλα εκείνα τα παιδιά και ότι υπήρχε μια διαφοροποίηση στην ένταση της πείνας ανά κοινωνική τάξη. Υπογραμμίζει την ιδιαίτερα άσχημη κατάσταση που επικρατούσε στην πρώτη φάση της κατοχής, ιδίως για τα παιδιά και μέχρι να ξεκινήσουν τα μαθητικά συσσίτια, όταν δηλαδή δεν υπήρχε καθόλου φαγητό και περιγράφει τα συμπτώματα που παρουσίαζαν τα παιδιά στην Κατοχή από τις κακουχίες και την πείνα. Μιλάει επίσης για την καθημερινότητα των παιδιών αυτών και σημειώνει ότι παρά τις φρικτές συνθήκες δεν έπαυαν να είναι παιδιά, να παίζουν και να ζουν την παιδική τους ηλικία με μια μεγαλύτερη ανεξαρτησία, να εφευρίσκουν τρόπους να κερδίσουν λίγα χρήματα ή ακόμα καλύτερα λίγο φαγητό. Εδώ αναφέρεται και στους λεγόμενους σαλταδόρους, τα παιδιά που έκλεβαν τρόφιμα ακόμα και από Ιταλούς ή Γερμανούς στρατιώτες προκειμένου να φάνε, ενώ υπογραμμίζει και τη σημαντική συνεισφορά των παιδιών στην Εθνική Αντίσταση. Η Άλκη Ζέη εξηγεί πως ό,τι έχει γράψει για το παιδί της Κατοχής δεν το έχει φανταστεί, είναι βασισμένα σε γεγονότα που έχει δει και ζήσει η ίδια.
Η ιστορικός τέχνης Αφροδίτη Κούρια μιλάει για το παιδί στις εικαστικές τέχνες στη χώρα μας, εξηγεί τους τρόπους με τους οποίους η Κατοχή ενεργοποιεί το καλλιτεχνικό δυναμικό της Ελλάδας και οι καλλιτέχνες καταγράφουν, σχολιάζουν και καταγγέλλουν με πολλά έργα τους όσα συμβαίνουν σε εκείνη την περίοδο. Αναφέρεται στο σύνολο των εικαστικών τεχνών αλλά θεωρεί ότι ξεχωρίζουν τα χαρακτικά και οι αφίσες ανάμεσα σε όλα αυτά τα έργα, επισημαίνει ότι χαράκτες αλλά και ζωγράφοι δρουν ως χαράκτες και αναφέρεται στο παράδειγμα του Σπύρου Βασιλείου, ενώ παρακολουθούμε και λεπτομέρειες από ξυλογραφίες του συγκεκριμένου καλλιτέχνη. Συνολικά στο έργο των Ελλήνων καλλιτεχνών με θέμα την Κατοχή, το παιδί κατέχει μια ξεχωριστή, είναι ξεκάθαρο ότι καθημερινές εικόνες των φοβισμένων, ετοιμοθάνατων, πεινασμένων, νεκρών, ορφανών, απελπισμένων, άρρωστων παιδιών, επηρεάζουν βαθιά τους καλλιτέχνες και γίνονται οχήματα καταγγελίας μέσα από το έργο τους. Επίσης το παιδί χρησιμοποιείται και ως φορέας της ελπίδας για μια νέα ζωή, ενώ επισημαίνεται η ιδιαιτέρως σημαντική διάσταση της σύνδεσης του παιδιού με τη μάνα στη θεματογραφία αυτή από καλλιτέχνες όπως η Πολυχρονιάδη, η Κινδύνη και η Κατράκη. Στα έργα τους συχνά η μορφή της μάνας έχει μνημειακές διαστάσεις και το παιδί εγγράφεται εντός αυτής. Στο έργο των καλλιτεχνών αυτών αναπλάθονται αληθινά γεγονότα και οι πίνακές τους παίρνουν χαρακτήρα ντοκουμέντου. Αναφέρεται όμως και στις εικόνες συμβολικού χαρακτήρα, όπως για παράδειγμα ο θάνατος της μάνας ως θεματική των έργων, ο οποίος επιτείνει τη δραματικότητα της θέσης του παιδιού. Η Κούρια αναφέρεται στο έργο της Σελέστ Πολυχρονιάδη ως παράδειγμα εστίασης στη μορφή και ειδικά στα μάτια και στα χέρια της μάνας δίνοντας μια έντονη συμβολική διάσταση σε αυτή την αναπαράσταση. Αντίστοιχα αναφέρεται στο έργο της Άννας Κινδύνη όπου το παιδί και η μάνα της Κατοχής έχουν μια διαρκή παρουσία, με ιδιαίτερο ενδιαφέρον στα πρόσωπα σε ένα αφαιρετικό πλαίσιο που τους προσδίδει ιδιαίτερες συμβολικές διαστάσεις, ενώ επισημαίνει ότι η έμφαση στο βλέμμα και στα μάτια του παιδιού, το κάνει θεατή σε έναν κόσμο όπου δεν ανήκει το ίδιο. Επίσης στο έργο του Ορέστη Κανέλλη το παιδί απασχολεί τον καλλιτέχνη έχει ιδιαίτερη θέση ως ταλαιπωρημένο και αδύναμο κορμί. Διαπιστώνεται ότι οι καλλιτέχνες επιμένουν στη συγκινησιακή πτυχή, το παιδί –θύμα αλλά επισημαίνεται ότι υπάρχει και μια άλλη απεικόνιση του παιδιού ως άνθρωπος της δράσης, ένας μικρός αγωνιστής, που δρα και αντιδρά απέναντι στον κατακτητή. Κατά τη διάρκεια της ανάλυσης αυτής προβάλλονται λεπτομέρειες από χαρακτικά και πίνακες των προαναφερθέντων καλλιτεχνών.
Στο τελευταίο μέρος της εκπομπής η ζωγράφος Άννα Κινδύνη μιλάει για το θέμα Κατοχή και παιδί, το οποίο σχεδόν μονοπώλησε το έργο της ως θεματική. Εξηγεί ότι πρόκειται για ένα θέμα που κυριάρχησε μέσα της σαν έμμονη ιδέα και περιγράφει πώς κατά τη διάρκεια της Κατοχής όταν δούλευε στο δημαρχείο της Αθήνας και έφτιαχνε γραφήματα με την καταγραφή των θυμάτων της κατοχής, βρισκόταν καθημερινά αντιμέτωπη με την απώλεια των παιδιών. Επιπλέον η απώλεια της αδερφής της το 1941 την σημάδεψε και με το τέλος του πολέμου όταν έφυγε για το Παρίσι εξηγεί ότι θυμόταν διαρκώς αυτά τα παιδιά στο πεζοδρόμιο, πεινασμένα και ετοιμοθάνατα, εικόνες από τη διαδρομή που έκανε περπατώντας στο δρόμο για το δημαρχείο και έβλεπε καθημερινά ανθρώπους πεσμένους, ετοιμοθάνατους ή νεκρούς στο πεζοδρόμιο. Μιλάει επίσης για τις σπουδές χαρακτικής στο Παρίσι και τα νέα για τον εμφύλιο πόλεμο που την βρήκαν εκεί και την έκαναν να ξεσπάσει καλλιτεχνικά. Η Κινδύνη μιλάει με συγκίνηση για την παρουσία του παιδιού στο έργο της, τον τρόπο καλλιτεχνικής απόδοσης της μορφής, τους συμβολισμούς και την ένταση των μορφών, ειδικά σε σχέση με τη μητρότητα η οποία ως καλλιτεχνική αναπαράσταση αποτυπώνει όλη την ιστορία του δράματος της κατοχής στην Ελλάδα.
Σκηνοθεσία: ΜΑΝΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ
Έρευνα: ΤΕΛΗΣ ΣΑΜΑΝΤΑΣ
Έτος παραγωγής: 1986
Πρώτη τηλεοπτική προβολή: 28 Οκτωβρίου 1986
Δείτε περισσότερα στο archive.ert.gr