Ο σπουδαίος λογοτέχνης και ζωγράφος, Φώτης Κόντογλου, έφυγε από τη ζωή στις 13 Ιουλίου 1965. Γεννήθηκε στο Αϊβαλί της Μ. Ασίας και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή κατέφυγε ως πρόσφυγας στη Μυτιλήνη και στη συνέχεια στην Αθήνα. Ταξίδεψε σε διάφορες χώρες και μαθήτευσε στο Παρίσι. Το ζωγραφικό του έργο χαρακτηρίζεται από τις επιρροές της βυζαντινής και λαϊκής παράδοσης εμποτισμένο με την έντονη προσωπική του τεχνοτροπία αλλά και την αναζήτηση της αυθεντικότητας της ελληνικής έκφρασης. Αγιογράφησε πολλές εκκλησίες, μεταξύ των οποίων και την Καπνικαρέα στην Αθήνα (1942 – 1953), φιλοτέχνησε μεγάλο αριθμό φορητών εικόνων, ενώ ασχολήθηκε επίσης με την εικονογράφηση και τη συγγραφή βιβλίων.
Το Αρχείο της ΕΡΤ με αφορμή την επέτειο από το θάνατο του μεγάλου Έλληνα λογοτέχνη, αγιογράφου και ζωγράφου στις 13 Ιουλίου 1965 παρουσιάζει την εκπομπή:
ΕΙΚΑΣΤΙΚΑ
ΣΚΙΑΓΡΑΦΩΝΤΑΣ ΤΟΝ ΦΩΤΗ ΚΟΝΤΟΓΛΟΥ
(video)
Σε αυτό το επεισόδιο της σειράς εκπομπών “Εικαστικά”, η δημοσιογράφος Μαρία Καραβία με αφορμή την αναδρομική έκθεση στο Πνευματικό Κέντρο του δήμου Αθηναίων με έργα του Φώτη Κόντογλου μη αγιογραφικά, λάδια, σπουδές και σχεδιάσματα, επιχειρεί αν σκιαγραφήσει την προσωπικότητα του ζωγράφου και ειδικά του αγιογράφου Κόντογλου. Σε αυτό το εγχείρημα επιστρατεύει την κόρη του Φώτη Κόντογλου, Δέσπω Κόντογλου-Μαρτίνου και τον σύζυγό της, τους οποίους επισκέπτεται στο σπίτι της οικογένειας Κόντογλου στη συνοικία Κυπριάδη. Το ζεύγος μιλάει για τη ζωή και το έργο του Κόντογλου, η κόρη του θυμάται ότι την χρησιμοποιούσε όταν ήταν παιδάκι ως μοντέλο. Εξηγούν ότι η ζωγραφική του είχε πάντα επιρροές από αγιογραφία και περιγράφουν πως είχε σταδιακά τον κέρδισε η αγιογραφία. Διαπιστώνουν ότι προς το τέλος της ζωής του δεν ήθελε να ασχολείται με κοσμικά θέματα, θυμούνται την αγάπη που είχε για την ψαλτική όμως υπογραμμίζουν ότι αν και θα ήθελε και ο κύκλος γύρω του να συμμετέχει στις θρησκευτικές δραστηριότητες, έδειχνε κατανόηση στους άλλους και προσπαθούσε να μεταδώσει τις αρχές του για τη σωστή πίστη χωρίς να επικρίνει ή να πιέζει τους άλλους. Ο Κόντογλου πίστευε και στη δύναμη της παράδοσης, ήταν ευχάριστος άνθρωπος καθόλου κλειστός, χαιρόταν τη ζωή και θεωρούσε ότι όλα ήταν δώρα και αγαθά στη ζωή από το Θεό.
Ακολούθως στο εκκλησάκι του Αγ. Ανδρέα το οποίο έχει αγιογραφήσει ο Κόντογλου ο καθηγητής ιστορίας της τέχνης Νίκος Ζίας μιλάει για τη σύγχρονη αγιογράφηση του Κόντογλου, η οποία συνέχισε την παράδοση που έφερε η εκκλησία και την προχώρησε με απόλυτη επιτυχία. Ο Ζίας εξηγεί πώς ο Κόντογλου έβαλε καινούρια στοιχεία, προσωπικά και στοιχεία της εποχής στην αγιογραφία. Δεν ήθελε να μιμείται αρχαιολογικά ή μουσειακά τη βυζαντινή τέχνη και δεν μιμήθηκε μεγάλες εποχές της βυζαντινής αγιογραφίας, αλλά έβαλε πολλά και έντονα στοιχεία από την προσωπική του ζωγραφική ιδιοσυγκρασία σε ότι αφορά τα θέματα αλλά και την τεχνοτροπία. Τα στοιχεία της βυζαντινής παράδοσης τα πέρασε πρώτα στο κοσμικό του έργο και μετά αφοσιώθηκε και τα ολοκλήρωσε στο αγιογραφικό του έργο. Τα πρώτα του έργα ήταν κοσμικά, με αφορμές από την καθημερινή ζωή, πορτρέτα, εκεί πέρασε την τεχνοτροπία της παράδοσης για να έχει μια ταυτότητα ιθαγένειας και να ξεχωρίζει από το σύνολο της ευρωπαϊκής ζωγραφικής και έπειτα πέρασε στο περιεχόμενο και στην πνευματικότητα της βυζαντινής ζωγραφικής. Εξηγεί ότι υπήρξε για τον Κόντογλου μια φάση πνευματικής συγκέντρωσης μετά τον πόλεμο όταν βγαίνει το βιβλίο του «Μυστικός κήπος» και περνάει από τη μορφή στο περιεχόμενο. Παρόλα αυτά συνεχίζει και δημιουργεί κάποια κοσμικά έργα, αλλά κυρίως τον απασχολεί το πνευματικό στοιχείο της βυζαντινής ζωγραφικής.
Στο τελευταίο μέρος της εκπομπής ο καθηγητής αγιογραφίας Κωνσταντίνος Ξυνόπουλος μαθητής του Κόντογλου και φίλος του μιλάει για το χαρακτήρα του και πώς αυτός επηρέαζε τη δουλειά του Κόντογλου, αναφέρεται σε εκείνον με ευγνωμοσύνη και θαυμασμό, τον χαρακτηρίζει ως απλό, προσιτό και ανοιχτό άνθρωπο, ο οποίος ενθάρρυνε όλους όσοι των πλησίαζαν, ήθελε να τους μυήσει στην τέχνη του και στα βαθύτερα στοιχεία που θεωρούσε ότι είχαν πραγματική σημασία, να αντιληφθούν το περιεχόμενο της τέχνης να μη στέκονται στη μορφή και την αισθητική αξία, αλλά να περνούν στα νοήματα και στις βαθύτερες ανάγκες που τη γέννησαν. Ως μαθητής του ο Ξυνόπουλος θυμάται ότι ο Κόντογλου δεν έδινε πολλές τεχνικές λεπτομέρειες, αλλά ήθελε να καταλάβουν τη λειτουργική σημασία της τέχνης αυτής, η οποία ήταν αναπόσπαστα δεμένη με τη λατρεία της ορθόδοξης λατρείας και τις συγκεκριμένες επιλογές των σχημάτων και χρωμάτων των βυζαντινών. Τα διδάγματα αυτά περνούσαν και στα κοσμικά του έργα, όπως λέει ο Ξυνόπουλος, ο Κόντογλου δεν γνώρισε διχασμό, ήταν ατόφιος και ενιαίος, ζωγράφιζε λειτουργικά και κοσμικά με τον ίδιο τρόπο. Για τον Άγιο Νικόλαο Αχαρνών ως επισκέπτης μόνο τον είχε παρατηρήσει ο Ξυνόπουλος και αναφέρεται στην αγιογράφηση του τρούλου και την και σε γράμμα που του είχε στείλει ο Κόντογλου και περιγράφει την αγιογράφησής του τρούλου, για τον οποίο έκανε το σχέδιο μόνος του, ενώ ήταν παρών για να δίνει οδηγίες στους αγιογράφους του διαρκώς.
Επιμέλεια – ρεπορτάζ: ΜΑΡΙΑ ΚΑΡΑΒΙΑ
Σκηνοθεσία – παραγωγή: ΓΙΩΡΓΟΣ ΕΜΙΡΖΑΣ
Έτος παραγωγής: 1984