Ο Νίκος Ξυλούρης, o “Αρχάγγελος της Κρήτης” γεννήθηκε στις 7 Ιουλίου 1936, στα Ανώγεια Μυλοποτάμου Ρεθύμνου από οικογένεια με μουσική παράδοση και πολλούς λυράρηδες. Σε νεαρή ακόμα ηλικία απόκτησε την πρώτη του λύρα και πολύ γρήγορα άρχισε να παίζει σε γάμους και πανηγύρια. Στα 17 του αποφάσισε να μετακομίσει στο Ηράκλειο και έπιασε δουλειά στο νυχτερινό κέντρο “Κάστρο”. Το 1958 παντρεύεται με την Ουρανία Μελαμπιανάκη με την οποία απέκτησε δύο παιδιά. Το Νοέμβριο του 1958, ηχογραφεί στην Αθήνα τον πρώτο του δίσκο με τίτλο “Μια μαυροφόρα που περνά” ο οποίος σημειώνει γνωρίζει σπουδαία αναγνώριση στο χώρο της κρητικής μουσικής.
Το 1969 ηχογραφεί το δίσκο “Ανυφαντού”, μια από τις μεγαλύτερες επιτυχίες του που σημειώνει μεγάλες πωλήσεις. Η συνάντησή του με τον Τάκη Λαμπρόπουλο, διευθυντή της εταιρείας COLUMBIA, ήταν αφορμή να περάσει από την κρητική μουσική στην έντεχνη. Έτσι προκύπτει το 1971 η συνεργασία του με το Γιάννη Μαρκόπουλο στα «Ριζίτικα», ένα δίσκο ορόσημο για την ελληνική δισκογραφία. Έξι μήνες πριν από τα «Ριζίτικα» έχει ηχογραφήσει το «Χρονικό». Το 1971 ξεκίνησε κοινές εμφανίσεις με το Γιάννη Μαρκόπουλο στη μπουάτ “Λήδρα” και η φωνή του έγινε σύμβολο της αντίστασης. Συνεργάστηκε στενά, εκείνα τα χρόνια, με τον Θρακιώτη τραγουδοποιό Θανάση Γκαϊφύλλια στις μπουάτ της Πλάκας και σε συναυλίες σε όλη την Ελλάδα. Το καλοκαίρι του 1973 τραγούδησε στο θεατρικό έργο «Το μεγάλο μας τσίρκο» με πρωταγωνιστές τον Κώστα Καζάκο και τη Τζένη Καρέζη στο θέατρο “Αθήναιον”.
Η συνεργασία του με τον Σταύρο Ξαρχάκο, τον Χριστόδουλο Χάλαρη και τον Χρήστο Λεοντή έδωσαν δίσκους ορόσημα: «Διόνυσε καλοκαίρι μας», «Συλλογή», «Τροπικός της Παρθένου», «Ερωτόκριτος», «Καπνισμένο Τσουκάλι», σε ποίηση Γιάννη Ρίτσου.
Δείτε από το Αρχείο της ΕΡΤ το αφιέρωμα:
ΑΥΤΗ ΕΙΝΑΙ Η ΚΡΗΤΗ
ΝΙΚΟΣ ΞΥΛΟΥΡΗΣ Β΄ ΜΕΡΟΣ
(video)
Το ντοκιμαντέρ του Γιώργου και της Ηρώς Σγουράκη, που προέρχεται από τη σειρά εκπομπών έρευνας και μελέτης «Αυτή είναι η Κρήτη» με θέμα τον κρητικό χώρο, είναι αφιερωμένο στον Κρητικό λυράρη και τραγουδιστή Νίκο Ξυλούρη.
Η εκπομπή κάνει αναφορές στη σύνδεση του Ξυλούρη με τον γενέθλιο τόπο του, απ’ όπου αντλούσε από τη μουσική παράδοση και κουλτούρα της Κρήτης ενώ παρακολουθεί την διαδρομή του στην Αθήνα, όπου εγκαθίσταται την περίοδο της Δικτατορίας, συνδέοντας την πορεία του με τον αντιδικτατορικό αγώνα και σφραγίζοντας την εξέγερση Πολυτεχνείου με τη φωνή και το ήθος του. Η μουσική του πορεία στην Αθήνα σηματοδοτήθηκε από τη συνεργασία του με τον Γιάννη Μαρκόπουλο στα έργα «Ριζίτικα» (1971) και «Χρονικό» (1969) σε στίχους του Κ.Χ. Μύρη, και τις κοινές εμφανίσεις τους στην μπουάτ «Λήδρα» στην Πλάκα.
Στην εκπομπή άνθρωποι που τον γνώρισαν και προσωπικότητες από τον χώρο της τέχνης μιλούν για τον Νίκο Ξυλούρη, για την καλλιτεχνική του αξία, και κυρίως για την ανθρώπινη έκφρασή του. Εμφανίζονται οι: Ερρίκος Θαλασσινός, Άρης Σκιαδόπουλος, Χρήστος Λεοντής, Μανώλης Μητσιάς, Ross Daly και Κώστας Γεωργουσόπουλος. Περιγράφουν πώς ήταν στις παρέες με τους φίλους του, μιλούν για το ήθος του, την αυθεντικότητα και την απλότητα που τον χαρακτήριζαν, καθώς και για την πάνδημη αποδοχή στο πρόσωπό του. Γίνεται επίσης αναφορά στη σύνδεση της ζωής και της φωνής του Ν. Ξυλούρη με τον αντιδικτατορικό αγώνα. Στη «Λήδρα» αντιστεκόταν στην καθημερινότητα της δικτατορίας, με τη φωνή του εμψύχωνε τον κόσμο και έγινε σύμβολο της γενιάς του Πολυτεχνείου.
Γίνεται μνεία στη συγκλονιστική παρουσία του στη σκηνή του θεάτρου «Αθήναιον» επί της οδού Πατησίων, στο έργο του Ιάκωβου Καμπανέλλη “Το Μεγάλο μας Τσίρκο” (1973) που ανέβασε ο θίασος Καρέζη-Καζάκου, παράσταση από την οποία ακούγονται ηχητικά αποσπάσματα και προβάλλεται πλούσιο φωτογραφικό υλικό.
Σημαντική θέση στη μουσική του πορεία κατέχει η ερμηνεία ποιητικών έργων όπως το “Καπνισμένο Τσουκάλι” σε ποίηση του Γιάννη Ρίτσου και μουσική του Χρήστου Λεοντή. Ο συνθέτης θυμάται τη συνεργασία τους αυτή και περιγράφει χαρακτηριστικά περιστατικά από την ιστορική συναυλία της μεταπολίτευσης στο Σπόρτινγκ με τον Ξυλούρη, τον Φεβρουάριο του 1975, όπου παρουσιάστηκε για πρώτη φορά στο κοινό το “Καπνισμένο Τσουκάλι” του Γιάννη Ρίτσου με τη φωνή του μεγάλου ερμηνευτή.
Ο Κώστας Γεωργουσόπουλος (Κ.Χ. Μύρης), τέλος, αποτιμά την καλλιτεχνική του αξία με έμφαση στην αίσθηση του αυθεντικού της φωνής του: “λαλιά καθημερινή ανεβασμένη στο επίπεδο της τέχνης” αφού όπως λέει “κατόρθωνε να κάνει οικείο τον πιο έντεχνο ήχο”.
Το αρχειακό κινηματογραφικό υλικό της ταινίας αυτής περιλαμβάνει σπάνια ντοκουμέντα με το Ξυλούρη να τραγουδά, να ψέλνει τους ύμνους του Ρωμανού του Μελωδού και της Μεγάλης Εβδομάδας το 1977 σε ένα πρόγραμμα, ιδέας και παραγωγής του Γιώργου Σγουράκη, κι ακόμα να κινείται σε χώρους και τόπους αγαπημένους του. Το φωτογραφικό υλικό προέρχεται από το «Αρχείο Κρήτης», την οικογένεια Ξυλούρη, το Μανώλη Δουλγεράκη, το Στάθη Κεφαλογιάννη και την «Παγκρήτιο Ένωση». Περιλαμβάνονται πλάνα από το κτήριο του «Αθήναιον» επί της οδού Πατησίων και από το Θέατρο “Νίκος Ξυλούρης” στα Ανώγεια Ρεθύμνου.
Σε όλη της διάρκεια της εκπομπής ακούγονται τραγούδια με τη φωνή του Νίκου Ξυλούρη σε στίχους Γιάννη Ρίτσου, Κ.Χ. Μύρη, Δημήτρη Χριστοδούλου, Ερρίκου Θαλασσινού και σε σύνθεση μεγάλων δημιουργών όπως Γιάννη Μαρκόπουλου, Σταύρου Ξαρχάκου, Λίνου Κόκκοτου, Χρήστου Λεοντή: “Φίλοι και αδέλφια”, “Χρώματα”, “Που πας τη νύχτα παλικάρι”, “Πόσα χρόνια δίσεκτα”, “Πιο κοντά”, “Τούτες τις μέρες”, “Γεννήθηκα σε μια στιγμή” από τo άλμπουμ “Τα αντιπολεμικά” σε στίχους Δ. Χριστοδούλου και σύνθεση Λίνου Κόκκοτου, “Έβαλε ο Θεός σημάδι”.
Έτος παραγωγής: 1993
Ημερομηνία πρώτης μετάδοσης: 5 Απριλίου 1994
Σκηνοθεσία: Σωτήρης Λαμπρόπουλος
Κείμενο-αφήγηση: Χρήστος Σιάφκος
Διεύθυνση παραγωγής: Ηρώ Σγουράκη
Δείτε περισσότερα στο http://archive.ert.gr