21-6-1944: Η αιματοβαμμένη εξέγερση των αγροτών κατά των Γερμανών

Του Δημήτρη Μάντζαρη

Μια από τις πιο σημαντικές στιγμές στην ιστορία της Αντίστασης στη Λέσβο, η οποία διαδραμάτισε σημαντικό ρόλο στις μετέπειτα κοινωνικοπολιτικές διαιρέσεις που ακολούθησαν και οδήγησαν στη σύγκρουση και τον εμφύλιο, είναι η κινητοποίηση των αγροτών του λεκανοπεδίου της Καλλονής την άνοιξη και το καλοκαίρι του 1944. Μια κινητοποίηση, που κορυφώθηκε με τη μεγάλη και αιματοβαμμένη διαδήλωση έξω από το αστυνομικό τμήμα Καλλονής την 21η Ιουνίου 1944[1]. Τρείς ήταν οι «πρωταγωνιστές» των γεγονότων: οι γαιοκτήμονες, οι ακτήμονες αγρότες και οι συνεργάτες των Γερμανών.

21-6-1944: Η αιματοβαμμένη εξέγερση των αγροτών κατά των Γερμανών

Στη τοπική ιστοριογραφία και στις υπάρχουσες πηγές βρίσκουμε διάφορες εκδοχές για τα αίτια της εξέγερσης των αγροτών του λεκανοπεδίου. Η πρώτη εκδοχή προέρχεται από τον Γραμματέα του ΕΑΜ Λέσβου Απόστολο Αποστόλου (Αποστόλου, 1985 :134-135). Στα απομνημονεύματά του αναφέρει πως κύρια αιτία των γεγονότων ήταν η επιθυμία των Γερμανών να τους παραδοθεί μεγάλο μέρος της παραγωγής.  Συνεπώς η διαδήλωση είχε, κατά τον Αποστόλου, κυρίως εθνικό και αντιναζιστικό χαρακτήρα. Η εκδοχή αυτή του αντιγερμανικού χαρακτήρα της διαδήλωσης, φαίνεται πως υποστηρίχθηκε, λίγες μέρες μετά  τα γεγονότα και από τον διοικητή των δυνάμεων της χωροφυλακής μοίραρχο Γεωργόπουλο, για να δικαιολογήσει στους Γερμανούς τη χρήση όπλων κατά των διαδηλωτών.

Αντίθετη άποψη διατυπώνεται από τους Π. Κεμερλή και Α. Πολυχρονιάδη, καθώς θεωρούν πως η σύγκρουση στο λεκανοπέδιο της Καλλονής τον Ιούνιο του 1944 είχε κυρίως ταξικά χαρακτηριστικά και αφορούσε διεκδικήσεις των φτωχών αγροτών για επιστροφή των κτημάτων τους. Υπενθυμίζουμε εδώ, πως στην αρχή της κατοχής, έναντι μικρού ανταλλάγματος, κυρίως σε είδος, είχαν αναγκαστεί να παραχωρήσουν προς  εκμετάλλευση τα κτήματά τους στους πλούσιους γαιοκτήμονες της περιοχής. Στην αφήγηση τους για τα γεγονότα, αναφέρεται, πως ήδη από την άνοιξη του 1944, οι φτωχοί αγρότες μη μπορώντας να αντέξουν άλλο την πείνα και αφού απέτυχε κάθε προσπάθεια τους να συνεννοηθούν και να συμβιβαστούν με τους γαιοκτήμονες, που τους είχαν πάρει τα χωράφια τους, μέσα από μια «λεόντεια» και ανισομερή συμφωνία, ξεκινώντας από το Κεράμι, είχαν μπει μέσα στα παραχωρηθέντα κτήματα και τα καλλιεργούσαν, παρά τη θέληση των γαιοκτημόνων, με τη στήριξη του τοπικού ΕΑΜ. (Π. Κεμερλής, Α. Πολυχρονιάδης, 1988 :287-288). Αυτό προκάλεσε την αντίδραση των γαιοκτημόνων που για να αντιμετωπίσουν την κατάσταση κάλεσαν από τη Μυτιλήνη μεγάλη δύναμη της Χωροφυλακής με επικεφαλής το μοίραρχο Γεωργόπουλο. Η δύναμη αυτή της χωροφυλακής, προφανώς με τη σύμφωνη γνώμη των Γερμανών, εγκαταστάθηκε στη Καλλονή και επεχείρησε να απομακρύνει από τα χωράφια «τους κλέφτες»[2].

Η άποψη για τον ταξικό χαρακτήρα της κινητοποίησης ενισχύεται και από δύο ακόμα γραπτές μαρτυρίες με εντελώς διαφορετικό προσανατολισμό και τελείως διαφορετικά χαρακτηριστικά μεταξύ τους. Ο κατοχικός δήμαρχος Μυτιλήνης Γεώργιος Χονδρονίκης στο βιβλίο του «Ο Δήμος Μυτιλήνης επί κατοχής 1941-44» (Μυτιλήνη 1954, σελ. 26) προσπαθώντας να δικαιολογήσει την εν γένει στάση του και τη συνεργασία του με τις δυνάμεις κατοχής,  θεωρεί κρίσιμη τη μεσολάβηση του, ώστε όσοι μετά τη διαδήλωση έφυγαν κυνηγημένοι στα βουνά να μη διωχθούν από τους Γερμανούς. Γράφει λοιπόν : «Ολίγον αργότερον εις την Καλλονήν συνέβησαν επεισόδια διαταράξεως της τάξεως προ του Αστυνομικού Τμήματος, δια ζήτημα καθαρώς τοπικόν, αποτέλεσμα των οποίων υπήρξε η επέμβασις των Γερμανικών Αρχών…».  Ο Χονδρονίκης υπονοεί εδώ, προφανώς τα γεγονότα της 21ης Ιουνίου και ακόμα πως το «καθαρώς τοπικόν» ζήτημα δεν αφορά στους Γερμανούς. Ποιο είναι λοιπόν το «καθαρώς τοπικόν» ζήτημα; Προφανώς οι διεκδικήσεις των φτωχών αγροτών από τους γαιοκτήμονες.

Η δεύτερη γραπτή μαρτυρία είναι η εφημερίδα της ΕΠΟΝ Λέσβου «Αντιφασίστας» που στο φύλλο Νο 2 της 26 Ιουνίου 1944 ξεκινά την εξιστόρηση των γεγονότων ως εξής : «Οι αγρότες του λεκανοπεδίου Καλλονής με μια φωνή ξεσηκώθηκαν ενάντια στους Κλειδαράδες και Σια που κάτω από την πείνα του ’41 για ένα κομμάτι ψωμί άρπαξαν τα χωράφια των φτωχών… θερίζουν τ’ αρπαγμένα κτήματα και τον καρπό τον δίνουν στους παλιούς τους ιδιοκτήτες και στα παιδιά τους… Ζητούν να επιστραφούν τα χωράφια ολότελα… Ζητούν να καταργηθεί κάθε φορολογία στη παραγωγή…». Και παρακάτω στα αιτήματα της διαδήλωσης : «… Ζητούν  ψωμί, συσσίτιο, προπολεμικό μεροκάματο, επιστροφή των κλεμμένων χωραφιών, κινίνο, πετρέλαιο, κατάργηση της δεκάτης, μοίρασμα των ανταλλάξιμων μοναστηριακών χωραφιών στους ακτήμονες..». Πιο καθαρή τοποθέτηση για τις αιτίες της σύγκρουσης δεν θα μπορούσε να υπάρξει.

Τέλος από τη διερεύνηση των πηγών φαίνεται, πως το ζήτημα του παρακρατήματος μέρους της παραγωγής για λογαριασμό των αρχών κατοχής υπάρχει μεν ως αίτημα, για παράδειγμα το αίτημα για την απαλλαγή από τη φορολογία και τη δεκάτη[3], όπως και η απόφαση του Νομάρχη Λέσβου για παρακράτημα του 15% στη παραγωγή [4], αλλά δεν ήταν το κυρίαρχο.

Η τοπική ηγεσία του ΕΑΜ με επικεφαλής τους Χρήστο Χατζηράλλη, Γιώργο Πανταζή και Γιώργο Κονταξή επεχείρησε να έλθει σε συμβιβασμό με τον Γεωργόπουλο ζητώντας του να αποχωρήσει η δύναμη της χωροφυλακής από την Καλλονή και να υπάρξει συνεννόηση και συμφωνία με τους γαιοκτήμονες. Δεν έγινε αποδεκτό κανένα από τα αιτήματα αυτά κυρίως εξαιτίας της ανυποχώρητης στάσης του Γεωργόπουλου.

Τα ξημερώματα της 21ης Ιουνίου 1944 με πρωτοβουλία του ΕΑΜ γίνεται ανοιχτή συγκέντρωση όλων των αγροτών της γύρω περιοχής στη θέση «Σκεπαστός» (αγροτική περιοχή μεταξύ Καλλονής και Αγίας Παρασκευής). Εκεί μίλησαν στους συγκεντρωμένους ο γραμματέας του ΚΚΕ και μέλος της Κεντρικής του Επιτροπής Βαγγέλης Γιοσμάς[5] και από το ΕΑΜ του λεκανοπεδίου Καλλονής ο Γιώργος Πανταζής. Αποφασίστηκε αμέσως μετά να πάνε όλοι μαζί σε διαδήλωση στον αστυνομικό σταθμό Καλλονής. Πράγματι γύρω στο μεσημέρι της ίδιας μέρας, εκατοντάδες αγρότες κατέκλυσαν τη μικρή πλατεία και τους γύρω δρόμους μπροστά από τον αστυνομικό σταθμό[6]. Οι χωροφύλακες του Γεωργόπουλου ανοίγουν πυρ κατά των διαδηλωτών. Από τα πυρά τραυματίζεται θανάσιμα ο Γιάννης Νεοκλέους ή Νταβέλλης από τα Δάφια, ο οποίος δύο μέρες μετά, στις 23 Ιουνίου 1944 πεθαίνει στο Νοσοκομείο Μυτιλήνης.  Τραυματίζονται και μεταφέρονται από τους χωροφύλακες και παραδίδονται στους Γερμανούς στο νοσοκομείο Μυτιλήνης οι Αντώνης Ζαχαρής[7] και Κυριάκος Μιχαήλαρος και οι δύο από την Αγία Παρασκευή, ενώ τραυματίστηκαν αλλά διέφυγαν τη σύλληψη ο Αντώνης Γιαννίκαρος από τη Καλλονή[8] και ο Χαράλαμπος Χατζηκυριαζής από την Αγία Παρασκευή[9].

Τα γεγονότα της Καλλονής και η μαζική αντίδραση των αγροτών του λεκανοπεδίου τότε, έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις κατοπινές εξελίξεις στη περιοχή. Την επόμενη μέρα των γεγονότων οι δυνάμεις της χωροφυλακής του Γεωργόπουλου επιστρέφουν άρον – άρον στη Μυτιλήνη. Ο ίδιος ο Γεωργόπουλος, χάνει την εμπιστοσύνη των Γερμανών, λόγω των άστοχων χειρισμών του και κυνηγημένος από τους ίδιους τους Γερμανούς αναγκάζεται να καταφύγει για προστασία στο ΕΑΜ, το οποίο τον συλλαμβάνει. Λίγες μέρες μετά τη σύλληψη του, μεταφέρεται στην Αγία Παρασκευή και παρά την αντίθετη απόφαση της Νομαρχιακής Επιτροπής Λέσβου του ΕΑΜ, περνά από έκτακτο λαϊκό στρατοδικείο και εκτελείται λίγες μέρες αργότερα στην Αγία Παρασκευή[10].

Τις επόμενες μέρες μετά τα γεγονότα, αρχές Ιουλίου 1944, ο ΕΛΑΣ αφοπλίζει όλους τους σταθμούς της Χωροφυλακής σε όλα σχεδόν τα κεφαλοχώρια της περιοχής και η ασφάλεια περνά στα χέρια της Εθνικής Πολιτοφυλακής. Τα χωράφια μοιράζονται στους παλιούς τους ιδιοκτήτες, ενώ ακόμα και μοναστηριακά, όπως το μεγάλο μοναστηριακό κτήμα στο Μεμέτ Αγά στο δυτικό τμήμα του κάμπου, μοιράζονται σε ακτήμονες μέσω μιας εκλεγμένης λαϊκής επιτροπής (Σαραντάκος, 1987:70)[11].

Το ΕΑΜ μετά τα γεγονότα της Καλλονής του Ιουνίου του 1944, εδραιώνει την πολιτική και ιδεολογική του κυριαρχία στη περιοχή, η οποία καθίσταται ουσιαστικά ελεύθερη. Με απόφαση της Νομαρχιακής Επιτροπής του ΕΑΜ Λέσβου, η Αγία Παρασκευή γίνεται η έδρα του ΕΑΜ του νησιού. Συγχρόνως επεκτείνεται και αποκτά ιδιαίτερη δημοφιλία ο θεσμός των λαϊκών δικαστηρίων. Τα λαϊκά δικαστήρια συνεδριάζουν δημόσια στα χωριά της περιοχής και εκδικάζουν υποθέσεις κλοπών, φιλονικιών και γενικότερα αντιδικιών των κατοίκων, επιχειρώντας συμβιβασμούς που γίνονται συνήθως αποδεκτοί και από τα δύο μέρη.

Τα γεγονότα της Καλλονής σε συνδυασμό με τη γενικότερη υποχώρηση των δυνάμεων κατοχής,[12] με τα αιτήματα που προβλήθηκαν και με την επιδίωξη του ΕΑΜ να τα υλοποιήσει άμεσα, όξυναν τις ταξικές και κοινωνικές αντιθέσεις στη περιοχή και προετοίμασαν το έδαφος για τη σύγκρουση που ακολούθησε. Οι πρωταγωνιστές της σύγκρουσης, οι φτωχοί αγρότες από τη μια πλευρά και οι γαιοκτήμονες με τους δωσίλογους συνεργάτες των Γερμανών από την άλλη, φέρνουν στο κέντρο της αντιπαράθεσης τα κοινωνικά διακυβεύματα της εποχής. Η σύγκρουση αυτή είναι μεν απόρροια των γενικότερων εξελίξεων, μετά τα Δεκεμβριανά και τη Βάρκιζα, αλλά σηματοδοτήθηκε και οριοθετήθηκε και από τις συγκεκριμένες  κοινωνικοπολιτικές αντιπαραθέσεις που αναδείχθηκαν στη περιοχή.[13]

Τελευταία σπασμωδική προσπάθεια των Γερμανών να ανακτήσουν το έλεγχο στη περιοχή ήταν τα μπλόκα στην Αγία Παρασκευή και στη Καλλονή, στις 23 Αυγούστου του 1944, σε μια προσπάθεια τους να βρουν τον παράνομο ασύρματο.  Δεν το κατόρθωσαν. Πρόσθεσαν όμως δύο ακόμα αθώα θύματα, στο μακρύ κατάλογο των θυμάτων της κατοχής, τον Νίκο Λογιώτατο από τη Καλλονή και τον Σ. Κουλίκα από την Αγία Παρασκευή.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

  • Αποστόλου Απόστολος 1985, Μνήμες, εκδόσεις Κ. Καπόπουλος, Αθήνα
  • Εφημερίδα, Αντιφασίστας, Αρ. Φύλλου 2, 26 Ιουνίου 1944
  • Κεμερλής Παναγιώτης Κ. – Πολυχρονιάδης Αριστείδης Σ., 1988, Η Αντίσταση στη Λέσβο. Πηγές και πτυχές της, Ιδιωτική έκδοση,  Αθήνα
  • Σαραντάκος Μίμης, 1987, Χαράλαμπος Κανόνης, Η ζωή και ο θάνατος ενός ανθρώπου, Ιδιωτική Έκδοση Αθήνα
  • Σαραντάκος Μίμης, 1995, Ο Άγνωστος ποιητής Άχθος Αρούρης, εκδόσεις Ερατώ, Αθήνα
  • Χονδρονίκης Γεώργιος, 1954, Ο Δήμος Μυτιλήνης επί κατοχής 1941-44, Ιδιωτική έκδοση, Μυτιλήνη

[1] Γύρω από την ακριβή ημερομηνία της διαδήλωσης οι απόψεις στη τοπική ιστοριογραφία και στις πηγές διίστανται. Στο βιβλίο του «Μνήμες», (εκδόσεις Καππόπουλος 1985, Αθήνα, σελ. 135) ο Γραμματέας του ΕΑΜ Λέσβου Απόστολος Αποστόλου αναφέρει ως ημερομηνία των γεγονότων την 31 Ιουνίου 1944 κάτι που δεν είναι σωστό, αφενός μεν γιατί τέτοια ημερομηνία δεν υπάρχει στο ημερολόγιο (ο Ιούνιος έχει 30 ημέρες) και αφετέρου διότι από την έκδοση της παράνομης εφημερίδας της ΕΠΟΝ Λέσβου «Ο Αντιφασίστας» με Αρ. Φύλου 2 με προγενέστερη ημερομηνία έκδοσης (26 Ιουνίου 1944) έχουμε μια πολύ εκτενή αναφορά στα γεγονότα . Σ’ αυτή την έκδοση αναφέρεται πως η διαδήλωση στη Καλλονή  έγινε το μεσημέρι της 21ης Ιουνίου 1944, που μοιάζει να είναι η σωστότερη ημερομηνία. Ο Χαράλαμπος Χατζηκυριαζής, από την Αγία Παρασκευή, που τραυματίστηκε στη διαδήλωση από τα πυρά της Χωροφυλακής, αναφέρει στη διήγηση του (στους Π. Κεμερλή και Α. Πολυχρονιάδη «Η Αντίσταση στη Λέσβο – Πηγές και Πτυχές της, έκδοση ιδιωτική, 1988, Αθήνα, σελ. 295), πως τα γεγονότα έγιναν την 20 Ιουνίου 1944.

[2] Εφημερίδα «Αντιφασίστας» Αρ. φύλλου 2, 26.6.1944 «…και σαν απάντηση στα δίκαια αιτήματα τους είναι να φτάξη στη Καλλονή μια κουστωδία χωροφύλακες ωπλισμένοι μ’ ολοκαίνουργια γερμανικά όπλα… Έφταξαν, είπαν, για να χτυπήσουν την κλεψιά. Ο λαός τους πίστεψε. Οι μέρες περνούν, οι κλέφτες πιάστηκαν, μα οι χωροφύλακες με το όπλο στο χέρι κάνουν έρευνες στα σπίτια, στα αλώνια και με άγριους ξυλοδαρμούς των ήσυχων αγροτών ζητούν, τι ζητούν….»

[3] Εφημερίδα «Αντιφασίστας» Αρ. φύλου 2, 26.6.1944

[4] Μαρτυρία του Χαράλαμπου Χατζηκυριαζή στον Π. Κεμερλή (Π. Κεμερλής, Α. Πολυχρονιάδης, 1988 :294)

[5] Είχε αποσταλεί από το ΚΚΕ στο νησί για να αναλάβει την καθοδηγητική δουλειά του κόμματος από τις αρχές του 1944.

[6] Για τον αριθμό των συγκεντρωμένων βρήκα δύο εκτιμήσεις στη τοπική ιστοριογραφία : Μία της εφημερίδας «Αντιφασίστας» που μιλά για πάνω από 200  άτομα και μια του Απόστολου Αποστόλου, που μιλά για 1.000 άτομα (Αποστόλου, 1985 : 135). Με το δεδομένο ότι η εκτίμηση του Απόστολου Αποστόλου είναι μεταγενέστερη, μάλλον ο αριθμός αυτός που αναφέρει κρίνεται υπερβολικός

[7] Ο Αντώνης Ζαχαρής πεθαίνει μετά από 35 χρόνια το  1979 από σηψαιμία, που οφείλεται στο τραύμα του στο πόδι από τη σφαίρα της διαδήλωσης

[8] Ο Δεσπότης Μηθύμνης Διονύσιος έκρυψε τον Γιαννίκαρο και κατάφερε να τον σώσει

[9] Ο Χαράλαμπος Χατζηκυριαζής  χειρουργήθηκε στο σπίτι του και τελικά σώθηκε από τον ΕΑΜίτη γιατρό Άλκη Μιχαήλ.

[10] Η απόφαση της ΝΕ Λέσβου του ΕΑΜ για την προστασία του Γεωργόπουλου και τη μεταφορά του στη Μέση Ανατολή συνάντησε σοβαρές αντιστάσεις στην υλοποίηση της από τη βάση του ΕΑΜ της περιοχής της Αγίας Παρασκευής και τελικά δεν έγινε σεβαστή. Για την εκτέλεση του Γεωργόπουλου πέρασαν από στρατοδικείο τρία χρόνια αργότερα, το 1947, όσοι θεωρήθηκαν πρωταίτιοι της εκτέλεσης και κάποιοι από αυτούς καταδικάστηκαν σε θάνατο, μια ποινή όμως που τελικά δεν εκτελέστηκε ποτέ

[11] Οι σημαντικές αυτές κοινωνικές κατακτήσεις των αγροτών δεν κράτησαν για πολύ. Η εδραίωση της πολιτικής κυριαρχίας της μεταβαρκιζιανής ελληνικής κυβέρνησης ακύρωσε τις διανομές και επέστρεψε τα κτήματα στους γαιοκτήμονες και στην εκκλησία.

[12] Υπενθυμίζεται ότι οι Γερμανοί εγκαταλείπουν το νησί στις 10/09/1944

[13] Δεν είναι τυχαίο ότι την εκτέλεση του Γεωργόπουλου ακολούθησαν το καλοκαίρι του 1944, άλλες δύο εκτελέσεις από το ΕΑΜ στην Αγία Παρασκευή. Η εκτέλεση της διερμηνέως και συνεργάτιδας των Γερμανών Μύρτας Μοσχονησίου από τον ΕΛΑΣ και του εργοστασιάρχη Αγιαπαρασκευώτη Πλάτωνα Θεοδοσιάδη από την ΟΠΛΑ. Και οι δύο εκτελέστηκαν χωρίς να έχει προηγηθεί σχετική απόφαση λαϊκού δικαστηρίου ή έκτακτου στρατοδικείου

21-6-1944: Η αιματοβαμμένη εξέγερση των αγροτών κατά των Γερμανών

21-6-1944: Η αιματοβαμμένη εξέγερση των αγροτών κατά των Γερμανών

21-6-1944: Η αιματοβαμμένη εξέγερση των αγροτών κατά των Γερμανών

Όλες οι Ειδήσεις από την Ελλάδα και τον Κόσμο,  στο ertnews.gr
Διάβασε όλες τις ειδήσεις μας στο Google
Κάνε like στη σελίδα μας στο Facebook
Ακολούθησε μας στο Twitter
Κάνε εγγραφή στο κανάλι μας στο Youtube
Προσοχή! Επιτρέπεται η αναδημοσίευση των πληροφοριών του παραπάνω άρθρου (όχι αυτολεξεί) ή μέρους αυτών μόνο αν:
– Αναφέρεται ως πηγή το ertnews.gr στο σημείο όπου γίνεται η αναφορά.
– Στο τέλος του άρθρου ως Πηγή
– Σε ένα από τα δύο σημεία να υπάρχει ενεργός σύνδεσμος