Ο μεγάλος Έλληνας συνθέτης Νικόλαος Μάντζαρος γεννήθηκε στην Κέρκυρα το 1795 και υπήρξε ο ιδρυτής της μουσικής Επτανησιακής Σχολής και ο θεμελιωτής της ελληνικής έντεχνης μουσικής. Από τα παιδικά του χρόνια φάνηκε η κλίση του προς τη μουσική, παρακολούθησε τα πρώτα μαθήματα μουσικής με τη μητέρα του και έπειτα με σημαντικούς επτανήσιους δασκάλους. Οι πρώτες του μουσικές παραστάσεις το 1815 λαμβάνουν χώρα στο θέατρο Σαν Τζιάκομο και ακολουθούν οι μουσικές σπουδές του στη Νάπολη το 1825 με δάσκαλο τον Αντόνιο Τσινγκαρέλι, διάσημο συνθέτη, θερμό φιλέλληνα και καθηγητή των Βιντσέντζο Μπελίνι και Τζοακίνο Ροσίνι. Ακολούθως επιστρέφει στην Κέρκυρα μετά την απόφασή του να αφοσιωθεί στη μουσική παιδεία του τόπου του. Είναι γνωστή η στενή φιλία που τον συνέδεε με τον Διονύσιο Σολωμό και η οποία λειτούργησε ως βάση για την ανάπτυξη της έντεχνης ελληνικής μουσικής μέσω της μελοποίησης πολλών από τα έργα του Σολωμού από τον Μάντζαρο. Εξαιρετικά σημαντικό υπήρξε και το έργο του στη διδασκαλία της μουσικής και η ανιδιοτελής προσφορά του σε αυτό τον τομέα. Το εκτενές συνθετικό του έργο στο μεγαλύτερο μέρος του παρέμεινε ανέκδοτο, ενώ μεγάλο τμήμα του για πολλά χρόνια θεωρείτο χαμένο και ξεχασμένο. Το έργο ζωής του Μάντζαρου ήταν η σύνθεση για τον «Ύμνο εις την Ελευθερίαν» του Δ. Σολωμού, για τον οποίο έγραψε αλλεπάλληλες μελοποιήσεις ξεκινώντας με την πρώτη στα 1829-1830.
Το Αρχείο της ΕΡΤ με αφορμή την επέτειο 150 ετών από το θάνατο του μεγάλου συνθέτη του Εθνικού Ύμνου της Ελλάδας, στις 12 Απριλίου 1872, παρουσιάζει το ντοκιμαντέρ:
ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΑΝΤΖΑΡΟΣ – Ο ΕΘΝΙΚΟΣ ΥΜΝΟΣ
ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΙΚΗ ΚΑΤΑΓΡΑΦΗ ΜΙΑΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ΕΡΕΥΝΑΣ
(video)
Το ντοκιμαντέρ του Μάνου Ευστρατιάδη, παραγωγής 1980, αναφέρεται στη ζωή και το έργο του πρωτεργάτη της ελληνικής έντεχνης μουσικής και συνθέτη του εθνικού μας ύμνου, Νικολάου Χαλικιόπουλου-Μάντζαρου. Η ταινία γυρίστηκε σε μια εποχή που η μουσικολογική έρευνα για τον Μάντζαρο δεν είχε ακόμα προχωρήσει και το αφιέρωμα αυτό είχε σκοπό να φωτίσει την προσωπικότητα του πρωτοπόρου συνθέτη, να υπογραμμίσει όλο το εύρος της προσφοράς του, να διατυπώσει την ανάγκη φύλαξης, μελέτης και ανάδειξης του έργου το οποίο παρέμενε ανέκδοτο και άγνωστο σχεδόν στο σύνολό του, και να κάνει προσιτά μερικά δείγματα της μουσικής του Μάντζαρου με έμφαση στις επάλληλες μελοποιήσεις του “Ύμνου εις την Ελευθερίαν” του Διονυσίου Σολωμού, τις οποίες πραγματοποίησε κατά το μεγαλύτερο μέρος της δημιουργικής του πορείας.
Δύο από τις μελοποιήσεις αυτές, οι οποίες μέχρι τότε θεωρούνταν χαμένες, εντοπίστηκαν κατά τη διάρκεια της προεργασίας του ντοκιμαντέρ στο Μουσείο Μπενάκη αλλά και στο αρχείο του συνθέτη που φυλασσόταν στο σπίτι της τρισέγγονής του. Αποσπάσματα τους εκτελέστηκαν για πρώτη φορά κατά τη διάρκεια των γυρισμάτων που πραγματοποιήθηκαν σε studio ηχογραφήσεων στην Αθήνα και στη Θεσσαλονίκη.
Στις ηχογραφήσεις αυτές, που έγιναν αποκλειστικά για τις ανάγκες της συγκεκριμένης ταινίας, συμμετείχαν:
-Η χορωδία Δωματίου Αθηνών με διευθυντή τον Αντώνη Βασιλάκι και τη Χαρά Τόμπρα στο πιάνο (ερμηνεύοντας τρεις ενότητες από την Πρώτη μελοποίηση και μία από την Τρίτη μελοποίηση του «Ύμνου» εις την Ελευθερίαν», καθώς και μελοποιημένο απόσπασμα από τον «Λάμπρο» του Διονυσίου Σολωμού)
-Η Πανεπιστημιακή Χορωδία Δωματίου Θεσσαλονίκης με διευθυντή τον Γιάννη Μάντακα και την Αμαλία Παπαδοπούλου στο πιάνο (ερμηνεύοντας τρεις ενότητες από την Δεύτερη μελοποίηση του «Ύμνου» εις την Ελευθερίαν»)
-Η χορωδία του Αγίου Σπυρίδωνος Κερκύρας με διευθυντή τον Νίκο Σπίνουλα (ψάλλοντας τον τροπάριο «Σε υμνούμεν» από την ορθόδοξη Λειτουργία του Μάντζαρου)
-Η σοπράνο Μυρτώ Δουλή (ερμηνεύοντας το μελοποιημένο ποίημα «Η Αυγούλα» του Διονυσίου Σολωμου, με τον Αντώνη Βασιλάκι στο πιάνο)
-Ο αρχιμουσικός Ευθύμιος Καβαλλιεράτος (ερμηνεύοντας στο πιάνο την Redowa Mazurka του Μάντζαρου)
-Η μπάντα πνευστών της “Φιλαρμονικής Εταιρείας Κερκύρας” με διευθυντή τον Δημήτρη Καφίρη (ερμηνεύοντας την μουσική εισαγωγή «Sinfonia Orientale» του Μάντζαρου)
Το ντοκιμαντέρ παρουσιάζει αναλυτικά τα βιογραφικά στοιχεία του Μάντζαρου και αναφέρεται στο συνθετικό και διδακτικό του έργο. Το έργο ζωής του Μάντζαρου υπήρξε η μελοποίηση του ποιήματος «Ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν» του Διονυσίου Σολωμού, με τον ίδιο τον ποιητή να είναι συχνά παρών και να ενθαρρύνει τη συνθετική προσπάθεια του φίλου του. Από τις μελοποιήσεις ολόκληρου του ποιήματος του Σολωμού τις οποίες επιχείρησε ο συνθέτης, πιο γνωστή είναι η πρώτη (1829-1830), οι πρώτες στροφές της οποίας καθιερώθηκαν αρκετές δεκαετίες αργότερα ως ο Ελληνικός Εθνικός Ύμνος. Αυτή η πρώτη μελοποίηση, που είναι χωρισμένη σε 24 μουσικές ενότητες και είναι ρυθμικά βασισμένη σε μέτρα της δημοτικής μουσικής, εκδόθηκε στο Λονδίνο το 1873. Από τη μελοποίηση αυτή, ακούγονται στο ντοκιμαντέρ οι δύο πρώτες μουσικές ενότητες και το finale που είναι και το μόνο πολυφωνικό τμήμα του έργου.
Ο Μάντζαρος συνέθεσε και μια νέα φιλόδοξη, μουσικά περίτεχνη και πολυφωνική μελοποίηση ολόκληρου του «Ύμνου», την οποία αφιέρωσε στον Όθωνα, το 1844 και ενώ ακόμα τα Επτάνησα ήταν Βρετανικό προτεκτοράτο. Ο Όθων, αφού έστειλε την παρτιτούρα στη Γερμανία και βεβαιώθηκε για την ποιότητα του έργου, παρασημοφόρησε τον Κερκυραίο συνθέτη. Το μουσικό χειρόγραφο της δεύτερης μελοποίησης του έργου, με την αφιέρωση προς τον Όθωνα στο εξώφυλλό του, σώζεται στο Μουσείο Μπενάκη μαζί με μια παρτιτούρα γραμμένη από άλλο χέρι με μεταφρασμένους τους στίχους στα γερμανικά, η οποία εικάζεται ότι είναι αυτή που «ταξίδεψε» στη Γερμανία προς αξιολόγηση. Από τη μελοποίηση αυτή, ακούγονται στο ντοκιμαντέρ η πρώτη καθώς και δύο ακόμα μουσικές ενότητες. Για την ηχογράφηση χρησιμοποιήθηκε η παρτιτούρα του Μουσείου Μπενάκη.
Στο δημαρχείο της Κέρκυρας υπάρχει ακόμα ένα σωζόμενο χειρόγραφο του Ύμνου που περιέχει τμήματα της δεύτερης μελοποίησης αλλά και άλλα σε νεότερη επεξεργασία, το οποίο, πολύ αργότερα από το γύρισμα του ντοκιμαντέρ και σύμφωνα με πολύ πρόσφατη μουσικολογική έρευνα, θεωρείται σήμερα ότι αποτελεί την πιο προχωρημένη και ίσως οριστική επεξεργασία της μουσικής του «Ύμνου» από τον Μάντζαρο.
Τέλος, μια τρίτη – απλούστερη και διαφορετική – μερική μελοποίηση τμημάτων του «Ύμνου» σε ρυθμό εμβατηρίου αυτή τη φορά, πραγματοποίησε ο συνθέτης στα 1861, ανταποκρινόμενος σε παράκληση του Δημητρίου Μπότσαρη, υπουργού στρατιωτικών του Όθωνα, που του ζήτησε να συνθέσει κάποια θούρια για τον Ελληνικό στρατό. Από τη μελοποίηση αυτή, ακούγεται στο ντοκιμαντέρ η πρώτη μουσική ενότητα. Για την ηχογράφηση χρησιμοποιήθηκε η παρτιτούρα του «Αρχείου Μαντζάρου».
Απ’ όλες τις μελοποιήσεις του «Ύμνου» αυτή που διατηρήθηκε περισσότερο στη συλλογική μνήμη ήταν η πρώτη, με την απλή αλλά επιβλητική μελωδία και το λαϊκό χαρακτήρα. Καθιερώθηκε επίσημα ως Ελληνικός Εθνικός Ύμνος το 1864, όταν ο Γεώργιος ο Α’ επισκέφθηκε την Κέρκυρα αμέσως μετά την Ένωση των Ιονίων Νήσων με την Ελλάδα.
Κατά τη διάρκεια του ντοκιμαντέρ ο μουσικολόγος Γιάννης Γ. Παπαϊωάννου, εξηγεί την ιδιαιτερότητα του έργου του Μάντζαρου, ο οποίος ήταν ο πρώτος συνθέτης που έφερε τη δυτική μουσική με το δικό του τρόπο στα ελληνικά μουσικά πράγματα.
Ο Γεράσιμος Ρομποτής, συνθέτης και αρχιμουσικός της «Φιλαρμονικής Εταιρείας Κερκύρας», μιλάει για την ίδρυση της Φιλαρμονικής Εταιρείας το 1840, τη μεγάλη άνθησή της και τη τεράστια συμβολή του Μάντζαρου σε αυτή.
Ο Ευθύμιος Καβαλλιεράτος, αρχιμουσικός της Συμφωνικής Ορχήστρας της ΕΡΤ, περιγράφει την προσπάθειά του Μάντζαρου να κωδικοποιήσει τα στοιχεία της λαϊκής μουσικής παράδοσης και να τα κάνει επιστήμη.
Η τρισέγγονή του Μάντζαρου, Φρόσω Γκέλλη, εξηγεί την καταγωγή της και την αποστολή που έχει αναλάβει να διαφυλάξει και να διασώσει το έργο του προγόνου της, εξηγεί πώς διασώθηκε το υλικό, τις ενέργειες που έγιναν, την ανάγκη να αξιοποιηθούν τα χειρόγραφα και ο ανέκδοτος αυτός θησαυρός για τον οποίο ελπίζει ότι θα υπάρξει ενδιαφέρον από την πολιτεία.
Ο Σπύρος Τόμπρας, μουσικός και διδάκτωρ φιλοσοφίας, μιλάει για το μοναδικό αυτό αρχείο, το χαρακτηρίζει ως πραγματικό μουσικό θησαυρό με μουσική, διδακτική ύλη και πρωτότυπες συνθέσεις. Ξεχωρίζει και παρουσιάζει ενδεικτικά κάποια από τα χειρόγραφα και τις συνθέσεις του Μάντζαρου, εξηγώντας τη σημασία τους.
Ο Αντώνης Βασιλάκις, διευθυντής χορωδίας και συνθέτης, μιλάει για το διαφορετικά σχέδια μελοποίησης του ύμνου εις την Ελευθερία και τα ερμηνευτικά προβλήματά τους.
Η Ιφιγένεια Αναστασιάδη, ιστορικός, επιμελήτρια Ιστορικού Αρχείου Μουσείου Μπενάκη παρουσιάζει τα δύο χειρόγραφα της μελοποίησης του Ύμνου εις την Ελευθερία από τον Μάντζαρο τα οποία φυλάσσονται στο Μουσείο Μπενάκη – το αφιερωμένο στον Όθωνα και το μεταφρασμένο στα γερμανικά – και εξηγεί την προέλευσή τους όπως αποκαλύπτεται από μια μικρή κάρτα «κρυμμένη» στη βιβλιοδεσία τους.
Ο Γιάννης Μάντακας, διευθυντής χορωδίας, μιλάει για την πρώτη ενότητα των 4 πρώτων στίχων του ύμνου στη δεύτερη μελοποίηση, εξηγεί την πολυφωνική γραφή της και τις διαφορές με την πρώτη έκδοση, την αλλαγή του ρυθμικού σχήματος και την περίτεχνη γραφή του συνθέτη. Επισημαίνει την οδηγία για τις φωνές «con vibrato», στοιχείο το οποίο σχετίζεται άμεσα με την επτανησιακή μουσική παράδοση.
Αξίζει να σημειωθεί ότι η δημιουργία και η προβολή του ντοκιμαντέρ «Νικόλαος Μάντζαρος – Ο Εθνικός Ύμνος» το 1980, έφερε στο φως την ύπαρξη και τόνισε την αξία του αρχείου των μουσικών χειρογράφων του Νικολάου Χαλικιόπουλου – Μάντζαρου, το οποίο διασώθηκε χάρη στη φροντίδα της τρισέγγονής του και αποτέλεσε την αφετηρία των προσπαθειών που είχαν ως αποτέλεσμα το πλούσιο υλικό του να βρει φιλόξενη στέγη στο Ιστορικό Αρχείο του Μουσείου Μπενάκη, όπου σήμερα βρίσκεται, προκειμένου να συντηρηθεί, να φυλαχθεί, να μελετηθεί και να αξιοποιηθεί.
Έρευνα- παραγωγή – σκηνοθεσία: ΜΑΝΟΣ ΕΥΣΤΡΑΤΙΑΔΗΣ
Έτος παραγωγής: 1980
Δείτε περισσότερα στο http://archive.ert.gr
Το πρωτότυπο φιλμ 16mm συντηρήθηκε, ψηφιοποιήθηκε και αποκαταστάθηκε στα εργαστήρια του Αρχείου της ΕΡΤ με τον νέο εξοπλισμό και τις υποδομές που πλέον διαθέτει (film scanner, color correction).