Ο κορυφαίος Έλληνας συνθέτης Νίκος Σκαλκώτας (1904-1949), που αναγνωρίστηκε ως μια από τις σημαντικότερες μορφές του ελληνικού μουσικού χώρου του α’ μισού του 20ου αι., πέθανε στις 19 Σεπτεμβρίου 1949. Μαθητής του Schoenberg, δεν ακολούθησε τυφλά το δωδεκάφθογγο σύστημα του δασκάλου του, αλλά ανέπτυξε μια δική του απόλυτα πρωτότυπη τεχνοτροπία στη γραφή. Είναι πρωτοπόρος από τη γενιά των σύγχρονων συνθετών με βαθιά μέσα του ριζωμένη την ελληνική συνείδηση, η οποία αποτυπώνεται στα έργα του. Το εμβληματικό έργο του 36 Ελληνικοί Χοροί υπήρξε το κατεξοχήν έργο του αξιοποίησης της ελληνικής δημοτικής μουσικής στην έντεχνη (τη λεγόμενη “κλασική”) μουσική.
Το Αρχείο της ΕΡΤ παρουσιάζει την ταινία- ντοκιμαντέρ του 1979, σε παραγωγή και σκηνοθεσία του Μάνου Ευστρατιάδη για τη ζωή και το έργο του Νίκου Σκαλκώτα:
ΜΝΗΜΗ ΝΙΚΟΥ ΣΚΑΛΚΩΤΑ
30 ΧΡΟΝΙΑ ΑΠΟ ΤΟΝ ΘΑΝΑΤΟ ΤΟΥ (19-9-1949)
(video)
Η ταινία αποτελεί προσωπογραφία του συνθέτη Νίκου Σκαλκώτα που φωτίζει σημαντικές πτυχές της ζωής και του έργου του μεγάλου δημιουργού. Συνεντεύξεις ανθρώπων που τον γνώρισαν, μελών της οικογένειάς του και προσωπικών του φίλων ξετυλίγουν με τις αφηγήσεις τους την μουσική του διαδρομή και σκιαγραφούν την προσωπικότητά του.
Ο Νίκος Σκαλκώτας γεννήθηκε στη Χαλκίδα το 1904. Προερχόμενος από οικογένεια με μουσική παράδοση – οι γονείς του έπαιζαν στη Φιλαρμονική Χαλκίδας και παρέδιδαν μαθήματα μουσικής- στα πέντε μόλις χρόνια του, άρχισε να παίζει βιολί. Με τον θείο του, που ήταν κι εκείνος μουσικός, ξεκίνησε τα πρώτα του μαθήματα. Σπούδασε βιολί στο Ωδείο Αθηνών, λαμβάνοντας κατά την αποφοίτησή του την ανώτατη τιμητική διάκριση του πρώτου βραβείου και χρυσού μεταλλίου. Για τα χρόνια εκείνα μιλάει η πιανίστρια Κική Βερδεσοπούλου, αδελφή του συνθέτη.
Με την Αβερώφειο υποτροφία του Ωδείου Αθηνών ο Νίκος Σκαλκώτας έφυγε στο μεσοπολεμικό Βερολίνο για να συνεχίσει τις σπουδές του, όπου ήρθε σε επαφή με σπουδαίους καθηγητές – σπούδασε κοντά στον περίφημο Γερμανό βιολιστή Βίλλυ Ές- αλλά και με μια παρέα εκλεκτών Ελλήνων σπουδαστών όπως, ο Δημήτρης Μητρόπουλος, η Πολυξένη Ματέυ Ρουσσοπούλου, η Νέλλη Ασκητοπούλου-Ευελπίδη, ο Αντώνης Σκόκος και η Κατίνα Παρασκευά-Σκόκου. Από νωρίς στράφηκε στη σύνθεση και μαθήτευσε δίπλα στον Φιλίπ Γιάρναχ και τον Αυστριακό συνθέτη Άρνολντ Σένμπεργκ, γνωστό για το υψηλό επίπεδο της διδασκαλίας του και την αυστηρότητα των απαιτήσεών του, ο οποίος διέκρινε το ταλέντο του μαθητή του. Μιλούν σχετικά ο μουσικολόγος Γιάννης Παπαϊωάννου, η πιανίστρια Μαρίκα Παπαϊωάννου και η Νέλλη Ευελπίδη.
Για την περίοδο του Βερολίνου και τη φιλική του σχέση με τον νεαρό Νίκο Σκαλκώτα, μιλάει ο συνθέτης Γιάννης Κωνσταντινίδης (κατά κόσμον Κώστας Γιαννίδης), ο οποίος έκανε επίσης εκείνη την εποχή τα πρώτα του καλλιτεχνικά βήματα. Στη συνεργασία της με τον Νίκο Σκαλκώτα, το 1930, αναφέρεται η πιανίστρια και φίλη του από τα χρόνια του Βερολίνου Πολυξένη Ματέυ-Ρουσσοπούλου.
Κατόπιν, γίνεται λόγος για τα δύσκολα χρόνια της επιστροφής του στην Αθήνα το 1933, όταν αναγκάστηκε να εγκαταλείψει το Βερολίνο, μετά την άνοδο του Ναζισμού στη Γερμανία. Είναι η περίοδος που αντιμετώπισε την εχθρότητα των ομοτέχνων του, την μη αποδοχή του έργου του, και την σταδιοδρομία του ως βιολιστή στο τελευταίο αναλόγιο της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών. Ο Γιάννης Παπαϊωάννου, στη συνέντευξή του, προσπαθεί να αιτιολογήσει τους λόγους απόρριψής του από μουσικό κατεστημένο, γεγονός που σε συνδυασμό με τις οικονομικές δυσκολίες τον οδήγησαν σε βαθιά μελαγχολία και ο ίδιος ο Σκαλκώτας απομονώθηκε στον εαυτό του. Για τη δυσκολία πρόσληψης του έργου του από το ελληνικό κοινό μιλάει, επίσης, η Μαρίκα Παπαϊωάννου. Κατά την περίοδο αυτή, στην Αθήνα, και μέσα σε 16 χρόνια ως τον πρόωρο θάνατό του, από επιπλοκή κήλης, το 1949, ο Σκαλκώτας έγραψε τον μεγαλύτερο όγκο του έργου του, το οποίο επρόκειτο να ανακαλυφθεί μεταθανάτια. Τότε συνέθεσε και τους “36 Ελληνικούς Χορούς” το χειρόγραφο των οποίων αφιέρωσε στον φίλο του Δημήτρη Μητρόπουλο. Η εκτέλεση 4 από τους 36 χορούς έγινε για πρώτη φορά στην Αθήνα, από τον Δημήτρη Μητρόπουλο το 1955, στο πλαίσιο του Α΄ Φεστιβάλ Αθηνών, με τη Φιλαρμονική της Νέας Υόρκης. Ταυτόχρονα, η αδερφή του Κική Βερδεσοπούλου εξηγεί πώς γράφτηκαν οι «36 Ελληνικοί Χοροί».
Το τελευταίο μέρος του ντοκιμαντέρ εστιάζεται αποκλειστικά στο έργο του Νίκου Σκαλκώτα. Για τη δυσκολία συγκέντρωσής του, για τα χαρακτηριστικά του έργου του και για την μοναδικότητά του, μιλάει ο Γιάννης Παπαϊωάννου (1915-2000), ο οποίος είχε προσωπική επαφή με τον Σκαλκώτα, μιας και τον γνώρισε όταν ήταν μόλις 13 ετών. Ο ίδιος συνέβαλε καθοριστικά στην προσπάθεια συγκρότησης και διαφύλαξης του αρχείου του συνθέτη, καθώς και της έκδοσης και διεθνούς προώθησης του έργου του. Στην ταινία μιλούν επίσης για τον Νίκο Σκαλκώτα, οι βιολονίστες Σπύρος Τόμπρας και Τάτσης Αποστολίδης, η σύζυγος του Σκαλκώτα, πιανίστρια Μαρία Παγκάλη η οποία αναφέρεται στη γνωριμία τους και σε στοιχεία του χαρακτήρα του, καθώς και ο συνθέτης Νίκος Μαμαγκάκης, που εκείνη την περίοδο ο ίδιος έγραφε το έργο του “Εγκώμιο στον Σκαλκώτα, για κλαρινέτο”, ο οποίος εξαίρει τη μουσική ιδιοφυία του Σκαλκώτα.
Στο πλαίσιο της ταινίας, ερμηνεύουν έργα του Νίκου Σκαλκώτα ο Τάσης Αποστολίδης (βιολί), ο Άρης Γαρουφάλλης (πιάνο), η Μαρίκα Παπαϊωάννου (πιάνο), η Χαρά Τόμπρα (πιάνο) και ο Σπύρος Τόμπρας (βιολί). Προβάλλεται, επίσης, οπτικό υλικό από την εκδήλωση προς τιμήν του Σκαλκώτα που έγινε το 1957 στην Χαλκίδα, όπου πραγματοποιούνται τα αποκαλυπτήρια της προτομής του, που φιλοτέχνησε ο γλύπτης Αντώνης Καραχάλιος.
Περιλαμβάνονται, ακόμη, εικόνες με ιδιόχειρα κείμενα από το προσωπικό του αρχείο και παρτιτούρες των έργων του ενώ διαβάζονται αποσπάσματα από την προσωπική του αλληλογραφία, πολύτιμη πηγή πληροφοριών για τη ζωή του στο Βερολίνο τη δεκαετία του ’20 και για τις καλλιτεχνικές του ανησυχίες. Ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι επιστολές του από την περίοδο της απόφασής του να αλλάξει κατεύθυνση στη μουσική και να στραφεί στη σύνθεση. Τότε που ο ίδιος ο Σκαλκώτας έγραφε χαρακτηριστικά: «Είναι η σύνθεση το μόνο μου ιδανικό. Και το μόνο μου ιδανικό είναι να μάθω να συνθέτω».
Δείτε περισσότερα στο archive.ert.gr