Η Σμύρνη, η θρυλική μητρόπολη του Μικρασιατικού Ελληνισμού, άρχισε να παραδίδεται στις φλόγες, σαν σήμερα, στις 30 Αυγούστου 1922. Το όνειρο της Μεγάλης Ελλάδας και της νικηφόρας έκβασης της Μικρασιατικής Εκστρατείας που ξεκίνησε με την αποβίβαση του ελληνικού στρατού στην Σμύρνη στις 16 Μαΐου του 1919 εκτυλίχθηκε σε εφιάλτη μετά την κατάρρευση του μετώπου και την άτακτη υποχώρηση του ελληνικού εκστρατευτικού σώματος από το Αφιόν Καραχισάρ, στα μέσα Αυγούστου του 1922.
Ο στρατός των Τούρκων του Κεμάλ Ατατούρκ μαζί με άτακτους Τσέτες άρχισε να προελαύνει από το εσωτερικό της Μικράς Ασίας προς τα παράλια σκοτώνοντας Έλληνες και πυρπολώντας τα χωριά τους. Οι Τούρκοι μπήκαν στη Σμύρνη στις 27 Αυγούστου και άρχισαν να διαπράττουν σποραδικές λεηλασίες και μαζικές δολοφονίες Ελλήνων και Αρμένιων κατοίκων. Στις 30 Αυγούστου ξεκίνησε η τεράστια πυρκαγιά ενώ εντάθηκαν οι σφαγές του ελληνικού και αρμενικού πληθυσμού, καθώς και οι λεηλασίες. Ο μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος βρήκε τραγικό θάνατο στα χέρια του εξαγριωμένου όχλου, πολλές γυναίκες έπεσαν θύματα φρικτών βιασμών και άντρες νεαρής ηλικίας αν δεν θανατώνονταν συλλαμβάνονταν για να σταλθούν στα τάγματα εργασίας στα βάθη της Μικράς Ασίας.
Η περίφημη προκυμαία της Σμύρνης γέμισε πρόσφυγες και σταδιακά η πόλη εκκενώθηκε από τον ελληνικό και αρμενικό πληθυσμό της μέχρι τα τέλη Σεπτεμβρίου 1922 (παλαιό ημερολόγιο). Από εκεί και πέρα ξεκίνησε η μακρά διαδικασία της άφιξης και της ένταξης των Μικρασιατών προσφύγων στην Ελλάδα.
Το Αρχείο της ΕΡΤ παρουσιάζει το ντοκιμαντέρ ”Μικρασιατική Καταστροφή” παραγωγής 1982, το οποίο γυρίστηκε για την συμπλήρωση 60 χρόνων από την καταστροφή.
ΜΙΚΡΑΣΙΑΤΙΚΗ ΚΑΤΑΣΤΡΟΦΗ
Το ντοκιμαντέρ ”Μικρασιατική καταστροφή” παρουσιάζει την καταστροφή της Σμύρνης και την άφιξη των Μικρασιατών προσφύγων στην Ελλάδα το 1922 μέσα από προφορικές μαρτυρίες αυτοπτών μαρτύρων. Αποτελεί μια έρευνα πάνω στη ζωή του Ελληνισμού της Ανατολής πριν από την καταστροφή ενώ παράλληλα εξετάζονται τα αίτια της Καταστροφής. Ακόμη, αναδεικνύεται η ζωή των προσφύγων στην Ελλάδα, η προσφορά τους στον οικονομικό τομέα και η οδυνηρή και μακρά διαδικασία της ένταξής τους στην ελληνική κοινωνία.
Το ντοκιμαντέρ ξεκινά με πλάνα από τη γιορτή Μικρασιατών ”Οι Σμυρνιοί Ρεμπέτες” όπου ακούγεται σε ζωντανή εκτέλεση το τραγούδι ”Έχε γεια Παναγιά”. Η εκπομπή στο πρώτο μέρος της παρουσιάζει προφορικές μαρτυρίες από την σφαγή των Μικρασιατών το καλοκαίρι του 1922. Οι πρόσφυγες και αυτόπτες μάρτυρες της καταστροφής της Σμύρνης, Στάσα Θεοδοσίου, Γ. και Μ. Βουλγαρίδης και Δώρα Βουλγαρίδη, περιγράφουν πως ξέφυγαν από το θάνατο και την καταστροφή.
Έπειτα, οι πρόσφυγες παρουσιάζουν τις συνθήκες άφιξής τους στην Ελλάδα και την προώθησή τους στην Αθήνα. Η πρόσφυγας και λαογράφος Καλλιόπη Κολιοπούλου-Γρίβα και η συγγραφέας Διδώ Σωτηρίου θυμούνται την άφιξή τους στην Ελλάδα, τον τρόπο που τους αντιμετώπισαν οι ντόπιοι και εξηγούν την σημασία της Μικρασιατικής καταστροφής για τον Ελληνισμό. Ο ιστορικός Νίκος Ψυρρούκης και ο ιστορικός του Πανεπιστημίου Κρήτης Γιάννης Γιαννόπουλος μιλούν για την καταστροφή, τους λόγους που οδήγησαν σε αυτή και την εξάρτηση της Ελλάδας από τις Μεγάλες Δυνάμεις.
Στο επόμενο μέρος της εκπομπής, ο Νίκος Αρώνης, Επίτιμος Πρόεδρος της ”Ένωσης Σμυρναίων”, η Καλλιόπη Κολιοπούλου-Γρίβα, η Διδώ Σωτηρίου και ο λογοτέχνης Τάσος Αθανασιάδης αναφέρονται στη ζωή στις χαμένες πατρίδες. Ακόμη, ο καθηγητής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Βασίλης Κρεμμύδας μιλά για τη Μικρασιατική εκστρατεία και την πορεία του ελληνικού στρατού στα βάθη της Μικράς Ασίας. Οι σημαντικές μαρτυρίες συνεχίζονται. Ο Θεμιστοκλής Τζερτζεβέλης, εθελοντής στρατιώτης στη Μικρασιατική εκστρατεία και οι Μ. και Γ. Βουλγαρίδης και ο Ευάγγελος Πέππας, επίσης εθελοντές, περιγράφουν στιγμές από το μέτωπο. Η αφήγησή τους φτάνει ως τη μάχη του Σαγγάρειου και την άτακτη υποχώρηση του στρατού.
Στο τελευταίο μέρος της εκπομπής, ο δημοσιογράφος Γιώργος Λαμψίδης μιλά για τα γεγονότα που ακολούθησαν την καταστροφή, το κίνημα Πλαστήρα-Γονατά ή την Επανάσταση του 1922 όπως ονομάστηκε, το πως συνείσφεραν οι πρόσφυγες στην αγροτική παραγωγή και τη βιομηχανία, τον τρόπο με τον οποίον υπολογίστηκαν οι περιουσίες των προσφύγων. Η Καλλιόπη Καλιοπούλου-Γρίβα περιγράφει το πως επιβίωσαν οι γυναίκες της Μικράς Ασίας στην Ελλάδα και ο Τάσος Αθανασιάδης τονίζει την χάρη των Μικρασιατών. Τέλος, η ηθοποιός Άννα Καλουτά αναφέρεται στο πως παρουσιάστηκαν οι πρόσφυγες μέσα από τις διάφορες επιθεωρήσεις της μεταπολεμικής κυρίως περιόδου.
Έτος παραγωγής: 1982
Σενάριο-σκηνοθεσία: Πόπη Αλκουλή
Έρευνα-ρεπορτάζ: Γιώργος Καραχάλιος
Ιστορικός σύμβουλος: Βασίλης Κρεμμυδάς, καθηγητής Πανεπιστημίου Κρήτης